تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم

معرفی اجمالی مقاله: تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ نویسندگان: محمد باعزم؛ عباس مصلایی پور؛ نجمه کاظمی؛ موضوع: نقد دیدگاه فرد دانر درباره جمع قرآن ؛ تعداد صفحات: ۲۱؛ فرمت فایل: PDF؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث ؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ واژگان کلیدی: فرد دانر | تاریخ قرآن | جمع قرآن | کتابت قرآن | مستشرقان

عنوان کامل مقاله: تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم

مشخصات مقاله تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم :

عنوان مجله: دوفصلنامه کتاب قیم؛ شماره ۱۹، سال انتشار: ۱۳۹۷، صفحات: ۲۱۱- ۲۳۱؛ نویسندگان: فاطمه آقاخانی؛ محمد مولوی؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی

متن مقاله: 

صفحه ۲۱۱

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۲

۱. مقدمه

جمع آوری قرآن کریم و نحوه انتقال آن به دوره های بعد از پیامبر اکرم (ص)، یکی از چالش برانگیز ترین موضوعات مطرح شده از دیرباز تاکنون است. همواره میان پژوهش گران مسلمان و شرق شناسان، در این زمینه اختلاف نظرهایی وجود داشته است. پژوهش گران همواره تلاش کرده اند تا با تحلیل تاریخ انتقال قرآن کریم، به یک نتیجه قطعی و صحیح دست یابند.

برخی از شرق شناسان همواره در صدد بوده اند تا با تحلیل تاریخ و ارائه شواهد تاریخی تا حدود زیادی به ارائه نتیجه دلخواه در مورد قرآن کریم و تاریخ آن برسند تا جایی که افرادی چون نولدکه (Theodor Nildeke)، شاخت ( Joseph Franz Schacht) و بلاشر ( Regis Blachere)، در ارائه شبهه ها و سؤالات ریشه ای در مورد جمع قرآن کریم و انتقال آن به نسل های بعد مؤثر بوده اند، اما خود آگاه و ناخودآگاه به نتایجی غیر صحیح و غیر مستدل رسیده اند.

فرد دانر (Fred Donner)، در جدیدترین اثر خود قرآن در پژوهشی نوین، چالش ها و ضرورت ها» که سال ۲۰۰۸ میلادی در مجموعه مقالات «قرآن در بافت تاریخی آن» به سرپرستی آقای رینولدز توسط انتشارات راتلج به چاپ رسیده است، سؤالاتی دقیق و مبنایی در مورد جمع قرآن کریم و نحوه انتقال آن مطرح کرده است که ضرورت دارد با توجه به مستندات تاریخی و مورد اتفاق بین مسلمانان اعم از فریقین و سایر فرق اسلامی، به نقد و بررسی نظریات وی بپردازیم.

وی نیز با استفاده از شیوه های تحلیل تاریخی رایج در میان شرق شناسان، به نتیجه ای خلاف آنچه در مورد جمع و تدوین قرآن اتفاق افتاده، رسیده است.

لذا طرح این بحث، آگاهی ما را نسبت به آخرین نظریات شرق شناسان درباره علوم قرآن افزایش داده و در پایان، با ذکر دلایل و مستندات مورد اتفاق طیف گسترده ای از پژوهشگران اسلامی، به نقد و تحلیل آثار وی پرداخته خواهد شد.

در هر دوره ای از علم، پژوهش گران موافق و مخالف با یک نظریه بنیادین، تحلیل های نوینی ارائه می دهند. پر واضح است که به روز رسانی مفاهیم اصیل اسلامی مانند قرآن کریم، جمع آوری و انتقال آن به دوره های بعد، یکی از نیازهای اساسی و فرصتی است تا جامعه علمی غربی نیز پاسخ سوالات خود را از پژوهش گران اسلامی اخذ نموده و چالش های پیش روی خویش را مرتفع سازند.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۳

فرد دانر استاد مطالعات اسلامی دانشگاه شیکاگو، دوره لیسانس خود را در رشته مطالعات شرق شناسی از دانشگاه پرینستون و فوق لیسانس خود را در همین رشته از دانشگاه آمریکایی بیروت دریافت کرد و سپس، با پذیرش در دوره دکتری رشته مطالعات نوین شرق از دانشگاه پرینستون در سال ۱۹۷۵ میلادی، یکی از مهم ترین اندیشمندان و متفکران مطالعات اسلامی در غرب شناخته می شود.

وی بین سال های ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۲ به تدریس تاریخ خاورمیانه در گروه تاریخ دانشگاه شیکاگو مشغول شد و در سال های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۲ به ریاست گروه تاریخ رسید و در سال ۲۰۰۹ مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه شیکاگو شد. در حال حاضر، او مدیر انجمن مطالعات خاورمیانه شمال آمریکا است (۱۰. Blois, 2010, p

مهم ترین آثار وی در زمینه مطالعات اسلامی شامل موارد ذیل است: ۱. پیروزی اسلام نخستین ۲. ترجمه تاریخ طبری ٣. روایاتی از منشأ اسلام ۴. محمد و پیروان او.

مقاله «قرآن در پژوهشی نوین، چالش ها و ضرورت ها» از جمله مقالات پراهمیت وی در مطالعات اسلامی است که در آن به بررسی و نقد تاریخ جمع آوری قرآن و انتقال آن به دوره های بعد از پیامبر اسلام می پردازد. این مقاله نتیجه نهایی نگرش مؤلف را نسبت به جمع قرآن نشان می دهد که در هیچ یک از آثار دیگر خود به صورت کامل به این موضوع نپرداخته است.

اطلاعات و دانش هایی که مبنای تحقیقات و ارائه نظریات وی شده، برگرفته از پژوهش هایی است که توسط خاورشناسان ارائه شده و به چاپ رسیده است و بر مبنای تحقیقات آنها، به نقد و بررسی تاریخ، همت گمارده است.

وی معتقد است کتابت قرآن و جمع آن در دوره پیامبر اکرم اتفاق نیفتاده و این مهم توسط خلیفه سوم انجام شده است و چون نقل قرآن به دوره های بعد از طریق نقل شفاهی بوده، این امر باعث شده است تا مسلمانان در مورد متن قرآن دچار اختلاف شوند و مسأله اختلاف قرائات به وجود بیاید.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۴

تاکنون کتاب ها و مقالات بسیاری در مورد جمع و کتابت قرآن کریم به زبان های مختلف نگارش شده است و این موضوع از دیرباز مورد عنایت دانشمندان مختلفی بوده است. در این میان، مستشرقان بسیاری نیز از نیمه دوم دهه ۸۰ قرن نوزدهم میلادی تلاش کرده اند تا با ارائه تحلیل انتقادی-تاریخی، موضوع جمع قرآن را مورد واکاوی قرار دهند.

از میان کتاب هایی که به موضوع جمع قرآن اهتمام داشته اند می توان به: «آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیرهای چاپ ریاض به نگارش عمر بن ابراهیم رضوان در سال ۱۴۱۳ ق، «القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین»، چاپ قاهره به قلم عبد الفتاح عبد الغنی القاضی در سال ۲۰۱۰ م، «المستشرقون و الدراسات القرآنیه»، چاپ بیروت نگاشته محمد حسین على الصغیر در سال ۱۹۹۹ م و «رسم المصحف العثمانی»، چاپ قاهره به قلم عبد الفتاح اسماعیل شلبی در سال ۱۹۸۳ م و از میان مهم ترین مقالاتی که در مورد جمع قرآن توسط مستشرقان به رشته تحریر در آمده است، می توان به:

«تحلیل و بررسی آرای نولدکه پیرامون جمع قرآن» به قلم محمد حسین محمدی در مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، «بررسی جمع قرآن پیامبر (ص) و امام علی (ع) از نگاه مستشرقان و اهل سنت» به قلم عیسی متقی زاده و باب الله محمدی نبی کندی در مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره ۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، «خاورشناسان و رویکردهای نوین در جمع قرآن» به قلم فروغ پارسا در مجله تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۱، بهار ۱۳۸۳ و جمع قرآن» نگارش مجید معارف در مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره ۴، بهار و تابستان ۱۳۸۷ و «نقد و بررسی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن» به قلم نجمه کاظمی در نخستین همایش ملی دانشجویی مطالعات اسلامی، ۱۳۹۵ اشاره کرد.

 این پژوهش با دو عامل اصلی و غیر همپوشان نسبت به سایر پژوهش های صورت گرفته در این موضوع، به ارائه تحلیل گفتمان این تفکر پرداخته است و از این جهت، نسبت به سایر پژوهش هایی که در مورد جمع قرآن نگارش شده است تفاوت عمده داشته و نوآورانه است.

۱. تحلیل گفتمان «رویزیونیست ها» و تأثیراتی که این اندیشه در دهه ۹۰ میلادی به بعد بر روی مطالعات مستشرقان خصوصا مستشرقان آمریکایی گذاشته است و به بعد انتقادی -تاریخی این گفتمان و اندیشه می پردازد.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۵

۲. تحلیل انتقادی – تاریخی بر روی آثاری که توسط این گروه و پیروان آنها از دیرباز تاکنون انجام نشده و این پژوهش نخستین بار است که به صورت مستقل به تحلیل آنها پرداخته است.

شایان ذکر است که این مقاله با مقاله «نقد و بررسی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن» که در همایش دانشجویی سال ۱۳۹۵ ارائه شده است تفاوت بنیادین دارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. در مقاله همایشی به مشی فکری فرد دانر به عنوان مهم ترین بحث در این موضوع اشاره نشده است. بدون دانستن این مشی فکری، استدلال های فرد دانر و همچنین، رویزیونیست ها به عنوان مشی فکری غالب در یک برهه زمانی در نگاه مستشرقین قابل فهم نخواهد بود.

٢. انتقادهای مستشرقان به آراء دانر و مشی فکری رویزیونیست ها به عنوان یکی از جنبه های انتقادی مشی مذکور (رویزیونیسم) از دیگر نواقص مقاله همایشی است که بدان پرداخته نشده است.

٣. برای نخستین بار در یک مقاله به صورت مفصل به تبیین دیدگاه رویزیونیست ها پرداخته شده است و تا پیش از این، مؤلفان در هیچ مقاله دیگری تبیین این دیدگاه را ملاحظه نکرده اند.

۲.  رویزیونیست ها و مشی فکری فرد دانرا

مستشرقان سنتی را باید کسانی دانست که در تحقیق خود، مبانی اولیه مسلمانان را در موضوعات کلی پذیرفته اند، اما پذیرفتن این مبانی به منزله ایمان به آنها نیست؛ زیرا برخی مستشرقان با اینکه مسلمان نیستند، اما در وحیانی بودن قرآن نیز مناقشه نکرده اند و بی توجه به وحیانی بودن قرآن به تحقیق درباره آن پرداخته اند.

در مقابل این دسته از مستشرقان، باید از گروه دیگری نیز یاد کرد که آنها را تجدیدنظرطلب می نامیم؛ زیرا این گروه در پذیرفتن مبانی اولیه مسلمانان تردید جدی روا داشته و تحقیق خود را بر پایه نپذیرفتن آن بنا کرده اند. البته، این گروه نیز طیفی از اندیشه وران هستند که برخی بسیار شکاک و برخی معتدل ترند. تجدیدنظر طلب ها تنها به مستشرقان خلاصه نمی شوند، بلکه پژوهشگران نواندیش یا دگراندیش مسلمان حتی در شیعه را نیز شامل می شوند.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۶

«رویزیونیسم» از واژه Revision به معنای «تجدید نظر» می آید و می توان آن را در فارسی «تجدیدنظرطلبی» ترجمه کرد. رویزیونیست ها گروهی از پژوهش گران آمریکایی هستند که عمدتا به تجدید نظر در مطالب مربوط به تاریخ صدر اسلام و قرآن پرداخته اند. اینان در دهه ۱۹۷۰ م. پا به عرصه تحقیق نهادند(still, 2002, p.8) و عمده ترین و اثرگذارترین ایشان عبارت اند از: پاتریشیا کرون (Patricia Crone)، مایکل کوک (Michael Cook)، استفان شومیکر (Stephen Shoemaker)، تام هالند (Tom Holland)، فرد دانر (Fred Donner) و گابریل سعید رینولدز( Gabriel Said Reynolds)( Neuwirth, 2010, p11).

اصالت منابع تاریخی مسلمانان در گزارش دوره جاهلیت، وقایع تاریخی اسلام و پیشامدهای قرون اولیه اسلامی یکی دیگر از مبانی مهم پژوهش درباره اسلام است که مستشرقان در درستی آن اختلاف دارند. این منابع همه آنچه را که در قالب گزارش تاریخی و سیره نگاری و حتی به صورت تراجم نگاری و کتاب های رجالی تدوین شده است شامل می شود.

نپذیرفتن اصالت این منابع در مباحث حدیثی، فقهی و تاریخی، تأثیری آشکار دارد. اغلب خاورشناسان، اصالت منابع مسلمانان را زیر سؤال برده اند و با برخورد گزینشی با نقل های تاریخی، شواهدی از منابع مسلمانان ارائه داده اند که بر تدوین دیرهنگام حدیث و سیره دلالت دارد؛ همچنان که به نظر خاورشناسان درباره دستبرد در حدیث استناد می کنند و با تعمیم این موارد و نیز تأکید بر درخور اعتماد نبودن نقل شفاهی و وجود انگیزه های اجتماعی، سیاسی و کلامی در این حوزه، همه این میراث را نااستوار می دانند. خاورشناسان، تمامی گزارش های تاریخی مسلمانان را فاقد ارزش تاریخی می دانند و بر این باورند که در چنین مواردی، تاریخ نویسان، نه شاهدان عینی و گزارشگران صرف تاریخی، بلکه تنها مفسران وقایع بوده اند (نفیسی، بی تا، ص ۵۲).

خاورشناسان تجدیدنظرطلب در این مبحث، نظرات خود را در اصل بر این موارد متکی ساخته اند:

اولا، با نقد تاریخی، ارزش تاریخ نگاری منابع را زیر سؤال برده اند. هر چند تردیدهای خاورشناسان در پاره ای موارد در خور تأمل است، اما اعتنا به آن، نه به معنای علمی بودن، بلکه به معنای شکاک بودن است و در این صورت، در هیچ حوزه ای نباید به اطلاعات به دست آمده اعتماد کرد.

ثانیه، با تحلیل محتوا و متن، به یافتن پیوند و ارتباط میان متن گزارش ها با نیازها، باورها و جریان ها دست زده اند و هر گونه مشابهت محتوایی یک روایت یا نقل تاریخی با حوادث بیرونی را دال بر ساختگی بودن آن دانسته اند.

ثالثا، پاره ای از خاورشناسان در تحلیل تاریخی خود از پیدایش اسلام و روند شکل گیری و تکامل آن، پس از آنکه گزارش های مسلمانان را نامعتبر می شناسند، با الگوگیری از روندی که مسیحیت یا یهودیت در تاریخ خود طی کرده است، به تحلیل و تبیین می پردازند و بدون هیچ دلیل معتبری، همان الگوی تحول را بر اسلام تطبیق می دهند (نفیسی، بی تا، ص ۵۴).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر پیرامون جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۷

دیدگاه فرد دانر درباره جمع قرآن نیز متأثر از این نگاه رویزیونیستی است. مقاله حاضر نگرش وی نسبت به جمع قرآن را بیان کرده و سپس به نقد آن می پردازد.

۱-۲.  بررسی دیدگاه فرد دانر پیرامون جمع قرآن

فرد دانر پیش از بیان دیدگاه خویش در مورد جمع قرآن از پنج سؤال اساسی یاد می کند. آن پنج پرسش عبارت اند از:

الف) آیا قرآن به نسخه ای اصلی باز می گردد؟

فرد دانر بیان می کند که دیدگاه ثابتی در بیان مسلمانان وجود دارد که این متن ادبی در سنت اسلامی، کلماتی هستند که خداوند بر محمد (ص) نازل کرده است؛ اما نگرش دانشمندان غربی در مورد متن قرآن با آنچه مسلمانان بدان معتقدند متفاوت است. سپس، او با بیان نظرات دانشمندان غربی متقدم مانند نولدکه (Theodor Noldeke) و فردریش شوالى ( Friedrich Schwally)، زمان تدوین قرآن اولیه را با آنچه مسلمانان ضبط کرده اند متفاوت می داند و بعد از آن به بیان نظریات دانشمندان متأخر غربی مانند لولینگ ۳(Liling) می پردازد. لولینگ معتقد است که قرآن، بیانات و گفته های گذشتگان است و مطابق با نمونه های پیشین نیست. ونزبرو (Wansbrough John) و ریپین (Andrew Rippin) و هاوتینگ (Hawting) نیز استدلال کرده اند که قرآن حاضر، مطابق با نمونه اصلی آن نیست(Donner, 2008, p.31).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۱۸

ب) قرآن از چه چیزی تشکیل شده است؟

فرد دانر با آوردن مطالب و استناد به کتب مختلف، معتقد است که مبنای اساسی تعلیمات قرآن، مربوط به یهودیت و آموزه های آن است و بر اساس کتاب «اساس یهودیت در اسلام» اثر تورى (Charles Cutler Torrey) معتقد است که پایه و اساس اسلام، یهودیت است. لولینگ نیز معتقد است که قرآن، متأثر از آموزه های مسیحیت بوده و محمد [ص] تعلیمات تثلیث را از قرآن خودش حذف کرده است و گرنه، اسلام با مسیحیت هیچ تفاوتی ندارد. همچنین، فرد دانر بر اساس دیدگاه لوکزنبرگ، معتقد است که قرآن عربی نبوده و سریانی است(Donner, 2008, p.32).

ج) کدام دسته از زبان ها در قرآن موجود است؟

فرد دانر با بیان نحوه رسم الخط و شیوه نگارش بر اساس لهجه قریش یا حجاز، می گوید که بر اساس منابع در دست ما، حجاج بن یوسف اولین نفری است که متن از دست رفته قرآن را بهبود بخشیده است. اعراب عربی از قبل و زیر نظر زبان آرامی و سریانی بوده و توسط یهودیان و مسیحیان بیان شده است.

وی بر اساس نظر والرز؛ (Karl Vollers) رسم الخط قرآن را بر اساس زبان و گفتمان رایج قریش دانسته است. سپس، به تفاوت های نگارشی میان دوره پیامبر (ص) و قطعی شدن قرآن در زمان عثمان اشاره می کند و می گوید که تدوین، یکسان سازی و نیز ایجاد نسخه نهایی قرآن در عصر عثمان اتفاق افتاده است که زبان نوشتاری آن قرآن هم بر اساس آرامی- سریانی بوده است.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن  صفحه ۲۱۹

د) جمع آوری قرآن چه وقت و چگونه اتفاق افتاد؟

بر اساس دیدگاه فرد دانر که برگرفته از آثار روزیونیست ها است، قرآن کریم در سه مرحله ممکن است نگارش شده باشد، اما قطعا، این سه زمان مدت های طولانی پس از حیات پیامبر اسلام بوده است. وی می نویسد:

«آنچه سنت اسلامی و برخی دانشمندان غربی متقدم بدان معتقدند این است که جمع آوری قرآن توسط خلیفه سوم، عثمان انجام شده است» ((Donner, 2008, p.32).

فرد دانر بر آن است تا نشان دهد جمع آوری قرآن در دوره عثمان، دیدگاه رایج میان مسلمانان و برخی از پژوهش گران خاورشناس است. همچنین، در ادامه احتمالات خود بیان می کند که قرآن کریم مدت ها پس از دوره حکومت عثمان، به شکل ظاهری کنونی در آمده است (Donner, 2008, p.38). باز به این ترتیب هیچ نظر قطعی در این باره ارائه نمی کند.

ه) نحوه انتقال قرآن به دوره های بعدی به چه شکلی بوده است؟

فرد دانر بعد از اینکه از نظر زبانی تفاوتی میان دو اصطلاح «Codification» و «Canonization قائل می شود، چنین بیان می کند که اصطلاح اول در مورد جمع قرآن کاربرد دارد و اصطلاح دوم مربوط به تدوین و نگارش قرآن کریم است. وی می نویسد:

تاریخ بر اساس آراء پژوهش گران اسلامی و برخی از شرق شناسان متقدم، عثمان بن عفان را جمع کننده قرآن کریم به جهان معرفی می کند. برخی از پژوهش گران متأخر مانند جان ونزبرو، جمع و حتی نگارش قرآن کریم را ۲۰۰ سال پس از وفات پیامبر اکرم اعلام می کنند که این ایده در جامعه علمی غرب، طرفداران بسیاری را به خود جلب کرده است (ونزبرو، ۱۹۷۷، ص۳۷).

فرد دانر معتقد است که با توجه به اطلاعات متناقض در مورد جمع قرآن و چالش های پیش رو در مطالعات قرآن، در خصوص جمع قرآن نمی توان به نتیجه قطعی رسید(Donner, 2008, p.43).

۲ – ۱ – ۱. جمع قرآن در دوره خلیفه سوم

فرد دانر معتقد است که جمع قرآن در دوره حیات پیامبر اسلام اتفاق نیفتاده است و تلاشی برای این کار در آن دوره انجام نشده و جمع قرآن در دوره خلیفه سوم روی داده است و برای اولین بار او به جمع قرآن اهتمام ورزید و پیامبر اسلام هیچ فعالیتی برای نگارش و جمع آن انجام نداده است(Donner, 2008, p.41).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۰

۲ – ۱ – ۲ . کتابت قرآن کریم ۲۰۰ سال بعد از وفات پیامبر (ص)

فرد دانر بر اساس نظرات جان ونزبرو که مدت های بسیاری را به تألیف مقالات مختلف در زمینه قرآن کریم و زبان و تاریخ قرآن کریم همت گماشته، معتقد است که نگارش قرآن، ۲۰۰ سال پس از وفات پیامبر اسلام مورد قبول است و هیچ اهتمامی به نگارش آن در دوره ابتدایی حیات اسلام وجود نداشته است و به عنوان یک احتمال تاریخی مورد اتفاق برخی از اندیشمندان شرق شناس، آن را مطرح ساخته است (Donner, 2008, p.41).

۳-۱-۲. عدم قطعیت در موضوع جمع آوری قرآن کریم به دلیل وجود اطلاعات متناقض تاریخی

به دلیل وجود اطلاعات متناقض میان گزاره های تاریخی در آثار اسلامی و اختلافات میان مسلمانان، موضوع جمع آوری قرآن کریم در دوره پیامبر اسلام به یک چالش برای مسلمانان مبدل شده است و این مسأله را به اثبات می رساند که نمی توان به یک قطعیت و حقیقت در مورد جمع قرآن دست یافت(Donner, 2008, p.41).

۲ -۴-۱. عدم وجود نظم منطقی و علمی ترتیب سوره های قرآن

فرد دانر می نویسد: «هنگامی که به عدم قطعیت در مورد جمع قرآن آگاهی یافتیم، نشان می دهد که ضابطه و شیوهای صحیح جهت چینش ترتیبی سوره های قرآن وجود نداشته است و به صورت سلیقه ای، عثمان به چینش سوره های قرآن اقدام کرد. لذا چینش سوره های کنونی قرآن، گواهی دهنده عدم نظم منطقی و علمی میان سوره های قرآن است» (Donner, 2008, p.48).

۲ – ۲ . بررسی دیدگاه فرد دانر پیرامون انتقال قرآن

فرد دانر معتقد است انتقال قرآن از پیامبر اکرم (ص) به صحابه و از صحابه به تابعین و نسل های بعد به شکل شفاهی بوده است و این موضوع همواره ادامه داشته تا اینکه در زمان خلیفه سوم، متن قرآن کریم اصلاح شد و به شکل واحد درآمد و در حقیقت قرآن کریم در این دوره به شکل نگارشی تبدیل شده و قبل از این دوره، چنین متن نگارش شده ای وجود نداشته است (Donner, 2008, p.38).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۱

سپس، وی می نگارد که بر اساس بعضی از منابع تاریخی مبنی بر وجود متن نگارش یافته قرآن کریم در زمان قبل از خلیفه سوم، پژوهش گرانی مانند لوکزنبرگ معتقدند که شکل نگارشی قرآن به زبان سامی بوده و این مسأله به عربی بودن آن صدمه وارد می سازد و چالشی میان قرائات قرآن و نقل شفاهی و متنی را مفتوح می گذارد ( ,۲۰۰۴ ,Luxenberg

(

وجود قرائت های مختلف قرآن کریم در دوره های مختلف حیات اسلام، نمایانگر آن است که قرائت واحد وجود نداشته است. نبود ضابطه و قانون صحیح در قرائت قرآن و عدم توجه به قرائت واحد، نشان دهنده اختلاف بسیار میان علمای اسلامی بوده است و عثمان نیز در این راه تلاش کرد تا یک قرائت واحد را در جامعه مسلمان وارد سازد، اما موفق نبود.

عدم وجود یک قرائت صحیح میان مسلمانان و عدم وجود طرح آموزشی قرائت قرآن توسط پیامبر اسلام نیز بیانگر آن است که تلاشی از جانب پیامبر (ص) جهت آموزش قرآن به مسلمانان انجام نشده است و وجود اختلاف قرائت میان مسلمانان، نبود قرائت صحیح و واحد را در تاریخ به اثبات می رساند (Donner, 2008, p.38).

 ۲ – ۲ – ۱. نقد آراء فرد دانر پیرامون جمع قرآن

موضوع جمع قرآن از جمله مواردی است که اهل تسنن نسبت بدان بی اعتنا نبوده و در طول تاریخ، پیرامون این مهم بسیار سخن رانده اند. طیف گسترده ای از آنان بر این عقیده اند که قرآن در زمان رسول اعظم (ص) به صورت یک مجموعه مدون وجود نداشت و خلفای سه گانه در ابتدا بدان توجه مبذول داشتند و به این امر مهم اقدام نمودند و در جهت دست یابی به آن، ائتلاف هایی را برای جمع قرآن تشکیل داده تا سرانجام در زمان عثمان، نسخه ای واحد، جمع و در سراسر جامعه اسلامی پخش شده و به عنوان نسخه رسمی انتشار یافت.

در مقابل این نظر، اکثر شیعیان معتقد به جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا (ص) هستند و بر این باورند که امیر المؤمنین علی (ع) نیز نسخه ای جمع شده نزد خود داشت و تنها عاملی که مانع انتشار و پذیرفتن آن شد، این بود که نمی خواستند در این راه، خود را محتاج اهل بیت (ع) بدانند. به همین سبب، زمانی که علی (ع) قرآنی را که خود به نگارش در آورده بود به نزد آنان برد، آن را طرد کرده و مورد پذیرش قرار ندادند (یعقوبی، ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۱۱۳)

از دیگر اعتقادات اهل سنت این است که بی سوادی و عدم اهتمام به علم و دانش در زمان حیات پیامبر اسلام (ص)، امری شایع بود و به خودی خود، عاملی برای عدم تدوین و جمع قرآن و از سوی دیگر، عاملی جهت نزول قرآن به لهجه های مختلف شد تا مشکلی برای مردم پیش نیاید (ابن حنبل، بی تا، ج ۴، ص ۳۵۱).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۲

۲ – ۲ – ۱ – ۱. دلایل کتابت و جمع قرآن در دوره حیات پیامبر (ص)

علی رغم بیان احتمالات متعدد درباره کتابت و جمع قرآن توسط فرد دانر که تا کنون مطرح شد، برآیند نظر وی این است که کتابت و جمع قرآن در دوران حضور پیامبر انجام نشده است. در قرآن کریم، خداوند به مردم امر فرموده است که هنگام وام گرفتن، آن را بنویسند (نک: بقره: ۲/ ۲۸۲).

بر این اساس، آیه فوق حاکی از اهمیت کتابت است. با توجه به تأکید بر نوشته شدن وام، چگونه می توان عدم کتابت قرآن را نتیجه گرفت ؟! بدون شک، اهمیت کتابت قرآن بسیار بیشتر است. از این رو، مسأله کتابت قرآن از اهمیت وافری برخوردار است و این امر اقتضا می کرده که نوشتن آن شایع باشد تا از اختلاف در آن جلوگیری شود.

شواهد تاریخی حاکی از اهتمام رسول خدا به این مهم است تا جایی که برای دست یابی بدان به تأسیس یک ائتلاف و دیوان پرداختند که اسامی مسلمانان و مجاهدان را در آن به مرحله نگارش در آوردند. لذا این امر نشان گر مکتوب شدن قرآن است، چنان که حذیفه می گوید:

ما به دستور رسول خدا (ص) اسامی کسانی را که مسلمان شده بودند نوشتیم و تعداد آنها به ۱۵۰۰ نفر رسید. به خود گفتم: آیا در حالی که ما ۱۵۰۰ نفر هستیم باید بترسیم؟» (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۴، ص ۳۳).

روایت دیگری که بیانگر این امر است: «کاروانی از بجیله خدمت آن حضرت رسیدند. ایشان دستور دادند اسامی آنها نوشته شود و از قبیله احمس شروع شود.» (هیثمی، ۱۴۰۸، ج ۱۰، ص۶۸)

روایات فوق، علاوه بر دلالت بر رواج کتابت در زمان رسول گرامی اسلام (ص)، بیانگر وجود دیوان اداری در آن زمان نیز بوده است. بنابراین، با این روایات که اهل سنت روایت کرده اند، ادعای تأسیس دیوان اداری به وسیله خلیفه دوم نیز رد خواهد شد.

همچنین، روایات فراوانی مبنی بر درخواست افراد گوناگون موجود است که خواستار کتابت بوده اند: شخصی از یمن نزد رسول خدا رسید و گفت: «یا رسول الله، برایم بنویسید!» آن حضرت نیز دستور دادند برای او نوشته شود (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۳۹ و ج ۳، ص ۹۵).

نیز روایاتی وجود دارد که دال بر تدوین حدیث در آن برهه زمانی است. ابوهریره گفته است: … عبدالله بن عمرو روایات را می نوشت، ولی من نمی نوشتم.» (بخاری، ۱۴۰۱، ج۱، ص۳۹).

در روایتی دیگر آمده است: «عبدالله بن عمرو کاغذی را به ما نشان داد که در آن دعایی که رسول خدا به او آموخته بود تا هنگام خواب آن را بخواند نوشته شده بود (و آن دعا این بود): اللهم فاطر السماوات و الأرض.» (ابن حنبل، بی تا، ج ۲، ص ۱۷۱).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۳

آموزش کتابت به افراد خصوص کودکان در آن روزگار، امری شایع و مورد توجه بود چنان که بخاری از عمرو بن میمون اودی روایت کرده است: «سعد این کلمات را به فرزندان خود یاد می داد، همچنان که معلم به کودکان نوشتن می آموزد.» (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۱، ص۳۶؛ ج ۳، ص ۹۵).

تعلیم کتابت در میان انصار، قبل از اسلام رایج و فراگیر بوده است. عباده بن صامت گوید: من و پدرم در این قبیله از انصار تحصیل می کردیم. اولین کسی را که دیدیم، ابو الیسر، صحابی رسول خدا بود که دسته هایی از کتاب به همراه داشت…» (مسلم بن حجاج، ۱۹۵۱، ج ۸، ص ۲۳۱).

پوست های دباغی شده از ابزارهایی بود که برای نوشتن استفاده می شد. ابو قلابه روایت کرده است که عمر بن خطاب از جایی می گذشت و متوجه مردی از اهل کتاب شد که چیزهایی می خواند. مدتی گوش داد و از حرف های او خوشش آمد. به آن مرد گفت:

«این ها را برای من بنویس!» پوستی خرید و به آن مرد داد و تمام پشت و روی آن را نوشت. سپس، نزد رسول خدا (ص) رفت و آنها را خواند. صورت پیامبر (ص) از ناراحتی متغیر شد. یکی از انصار با دست به پشت او زد و گفت: «مادرت به عزایت بنشیند ای پسر خطاب! نمی بینی چگونه پیامبر را ناراحت کرده ای؟» حضرت فرمود: «من خاتم پیامبرانم و جوامع کلم و بهترین سخن ها نزد من است. مواظب باشید گمراهان شما را از راه خارج نکنند!» (سیوطی، بی تا، ج ۵، ص ۱۴۸).

دلایل دیگری نیز مطلب فوق را تأیید می کند. به طور مثال عرب در آن روزگار، صورت زیبا را به کاغذ نوشته شده تشبیه می کرد (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۱۶/ مسلم بن حجاج، ۱۹۵۱، ج ۲، ص ۲۴/ ابن حنبل، بی تا، ج۳، ص۱۱۰) و گذاشتن قلم در پشت گوش رواج داشت (ابن حنبل، بی تا، ج ۵، ص۱۹۳/ ابن جزری، ۱۴۲۰، ج ۲، ص ۱۵۴).

قدر جامع این قرائن، خود دلیلی بر رواج امر کتابت در روزگار پیامبر اسلام (ص) بوده است؛ لذا چگونه می توان باور کرد کتاب الهی نوشته نشده باشد و نسبت به آن بی اعتنا باشند!؟

افزون بر این، روایات دیگری وجود دارد که حاکی از کتابت قرآن در زمان پیامبر (ص) و وجود نسخه تدوین شده کتاب الهی در آن زمان است: احمد حنبل در روایتی از ابو امامه باهلی چنین روایت می کند: پیامبر خدا (ص) در حجه الوداع بر شتر فضیل بن عباس سوار بود و فرمود:

ای مردم! پیش از آنکه علم از میان شما برداشته شود، آن را غنیمت شمرید و از آن استفاده کنید که خداوند می فرماید: « یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وَإِنْ تَسْأَلُوا عَنْهَا حِینَ ینَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ»(مائده/۱۰۱)

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۴

«ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی پرسش نکنید که اگر برای شما آشکار شود، شما را ناراحت می کند و اگر هنگام نازل شدن قرآن از آنها بپرسید، برای شما بیان خواهد شد. خداوند آنها را خواهد بخشید و خداوند آمرزنده و بردبار است».

 ما در مورد این آیه و فرمایش آن حضرت بسیار صحبت کردیم و جرأت نداشتیم هنگام نزول قرآن سؤال کنیم، از این رو، نزد عربی بیابانی که از مطلب خبر نداشت رفته، ردایی به او دادیم تا نزد رسول خدا برود و پرسش ما را از ایشان سؤال کند. او هم نزد آن حضرت رفت و پرسید:

«یا نبی الله! چگونه ممکن است علم از میان برود، در حالی که قرآن نزد ماست و ما آن را می آموزیم و به زن و فرزند و غلامان خود نیز یاد می دهیم؟» رسول خدا سرش را بلند کرد، دیدیم که صورتش از عصبانیت سرخ شده است و فرمود: «وای بر تو! آیا این یهود و نصاری نیستند که تورات و انجیل در میان آنان بود، در حالی که الآن به هیچ یک از دستورات پیامبرانشان عمل نمی کنند؟ بدانید که با رفتن علما، علم نیز از بین می رود!» و این جمله آخر را سه بار تکرار فرمود (ابن حنبل، بی تا، ج ۵، ص ۲۶۶).

همچنین، روایت ابن مسعود در این موضوع است که:

«صحیفه ها و نسخه های قرآن خریدوفروش نمی شد، بلکه افراد، کاغذ را نزد رسول خدا می آوردند و اشخاص به نوبت و برای تقرب جستن به خداوند، قرآن را می نوشتند تا تمام می شد.» (بیهقی، بی تا، ج۶، ص۱۶).

در میان روایات شیعیان، روایاتی وجود دارد که دال بر آن است که در صدر اسلام، قرآن را در بین دیوار و منبر می گذاشتند، سپس افرادی از روی آنها می نوشتند و می فروختند (کلینی، ۱۴۲۹، ج ۵، ص ۱۲۱؛ طوسی، ۱۴۰۷، ج ۶، ص ۳۶۶). مانند این روایت در منابع روایی اهل تسنن نیز دیده می شود؛ به عنوان مثال، یزید بن ابی عبید گوید:

«همراه سلمه بن الأکوع به مسجد می رفتم و او نزد ستونی که قرآن را در آنجا می گذاشتند نماز می خواند. از او علت را پرسیدم. وی گفت: من خودم دیدم که رسول الله (ص) همیشه در پی آن بود که همین جا نماز بخواند.» (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۱۲۷/ مسلم بن حجاج، بی تا، ج ۲، ص ۵۹). این روایت نیز گویای رواج کتابت قرآن در زمان رسول گرامی اسلام است.

در همین راستا، قراین روایی، بر استحباب نوشتن قرآن و به ارث گذاشتن آن دلالت می کنند، مانند این حدیث که از رسول خدا (ص) روایت کرده اند:

«هفت چیز است که ثواب آن پس از مرگ و در قبر به میت می رسد: کسی که علمی بیاموزد، یا نهری جاری کند، یا چاهی بگند، یا درخت خرمایی بکارد، یا مسجدی بسازد، یا مصحفی به ارث گذارد و یا فرزندی از خود باقی گذارد که پس از وی برایش استغفار نماید.» (هیثمی، ۱۴۰۸، ج۱، ص۶۷).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۵

شاهد دیگر، وجود روایات دال بر نهی از بردن قرآن به سرزمین کفار یا دست زدن به آن بدون وضو است؛ و یا روایاتی که بر استحباب خواندن از روی مصحف دلالت می کند، اگر چه شخص، حافظ قرآن باشد. عبدالله بن عمر گوید:

«رسول خدا از بردن قرآن به سرزمین کفار نهی فرمود» (ابو داود، ۱۴۱۵، ج ۱، ص ۵۸۷).

نیز در نامه ای که آن حضرت برای اهل یمن نوشتند و در آن مستحبات و واجبات و دیات را ذکر فرموده اند آمده است:

«کسی قرآن را بدون وضو مس نکند.» (بیهقی، بی تا، ج ۱، ص ۳۰۹). در روایات اهل تسنن آمده است که عایشه به غلام خود، ذکوان در نماز اقتدا کرد و او نیز نماز را از روی قرآن خواند (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۱۷۰) و از پیامبر (ص) روایت کرده اند که خواندن از روی قرآن، دو هزار درجه و از حفظ، هزار درجه پاداش دارد (هیثمی، ۱۴۰۸، ج۷، ص ۱۶۵).

شواهد روایی که حاکی از کراهت خرید و فروش نسخه های قرآن است، بیانگر این مطلب اند که استنساخ از قرآن جایز بود، به صورتی که با آن تجارت می کردند. همان طور که شافعی بر این باور است:

خرید و فروش قرآن مکروه است و اگر خریدار، از باب احترام و به عنوان هدیه پولی به فروشنده بدهد اشکال ندارد، زیرا از رسول خدا (ص) روایت شده است که اگر این پول (هدیه) از باب احترام باشد، مانعی ندارد (بیهقی، بی تا، ج۶، ص۱۷).

با توجه به موارد فوق و تعمق در کتب اهل تسنن، روشن می گردد که این کتب دارای روایات بسیاری است که نشانگر وجود نسخه های مکتوب و رواج نوشتن و استنساخ قرآن است. حتی در برخی روایات آنان، به جمع قرآن تصریح شده است:

«در عهد رسول خدا چهار نفر قرآن را جمع آوری کردند: ابی بن کعب، معاذ بن جبل، ابو زید و زید بن ثابت» (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۴، ص ۲۲۸؛ ج۶، ص ۱۰۳/ ابن حنبل، بی تا، ج۳، ص ۲۳۳) و در روایت دیگری به جای ابی بن کعب، ابو درداء ذکر شده است (بخاری، ۱۴۰۱، ج۶، ص۱۰۳) ابن شبه نمیری، ۱۳۹۹، ج ۲، ص ۱۴۲).

در روایات، علاوه بر حفظ، به کتابت و جمع آوری قرآن تصریح شده است. بر اساس شواهد تاریخی روایی دال بر وجود اسامی افرادی همچون سعد، پدر عمیر بن سعد کاردار عمر، أم ورقه، عقبه بن عامر جهنی، زهیر بن قیس بلوی، عباده بن صامت بن قیس، جمع آوری قرآن در زمان رسول خدا (ص) و پس از آن به این افراد نسبت داده شده است (ابن اثیر، ۱۳۴۱، ج۳، ص ۳۳۳).

با توجه به شواهد تاریخی نمی توان جمع آوری قرآن در دوره حیات پیامبر (ص) را انکار نمود و نادیده گرفت و قراین تاریخی را بر حفظ قرآن معنا کرد. لذا با بررسی قرائن قرآنی، روایی و عقلی واضح است قرآن کریم در زمان رسول خدا (ص) تدوین یافت و در حقیقت، عده ای این مشکل ساختگی را به وجود آوردند، زیرا پس از رحلت پیامبر (ص)، على (ع) قرآن تدوین شده به خط خویش را به سران اصلی حکومت عرضه داشت، ولی آنان آن را نپذیرفتند تا بدین وسیله به هدف خود (عدم وجود یک نسخه رسمی و قابل ارجاع) برسند.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۶

عده زیادی مایل به جمع آوری قرآن بودند، اما عمر هیچ یک را نپذیرفت و همه را با بهانه های گوناگون هچون عدم فصاحت و داشتن لهجه رد کرد (متقی، ۱۴۰۹، ج ۲، ص ۵۷۸) و به صراحت بیان می نمود:

«هیچ کس جز جوانان قریش و ثقیف، حق املای قرآن را ندارد» (همانجا).

بدین ترتیب، قرآن ابی بن کعب و معاذ بن جبل (از گروه انصار) و نسخه ابن مسعود به این دلیل که از قبیله هذیل بود، نه قبیله قریش یا ثقیف، پذیرفته نشدند و قرآن یکی دیگر از صحابه به نام سالم نیز مطرود شد تا آنکه وی در اواخر حکومت ابوبکر در جنگ یمامه به قتل رسید. قرآن سالم در حالی مورد پذیرش قرار نگرفت که عمر قبل از فوت خویش گفته بود: «اگر سالم زنده بود، او را خلیفه می کردم» (همان، ج ۲، ص ۵۸۰).

۲ – ۲ – ۱ – ۲ . تدوین قرآن در زمان خلیفه سوم

از اقدامات خلیفه سوم این است که تمام نسخ موجود قرآن در سراسر جوامع اسلامی را گردآوری نمود و از بین برد و نسخه واحدی را بین همگان منتشر کرد (ابن اثیر، ۱۳۸۵، ج۳، ص ۱۱۲). آنچه قابل توجه و بررسی است تعمق و تبیین هدف خلیفه و واکنش اصحاب به این نسخه واحد است.

بر اساس برخی روایات اهل تسنن، ابوبکر و عمر، دو خلیفه پیشین، قرآن را تدوین کردند، اما از در اختیار نهادن مردم و عمومی ساختن آن جلوگیری کردند (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۹۸). از طرفی تئوری سازی مبنی بر نزول قرآن بر هفت حرف و بر طبق لهجه های عرب که به نظریه

سبعه أحرف، هفت حرفه موسوم است، عاملی بود تا هر فردی قرآن را هر گونه که می خواهد تلاوت کند و هیچ مرجع رسمی واحدی هم وجود نداشت تا اختلافات ناشی از این اشکال را حل کند. لذا اختلاف مردم و گروه ها در امر قرائت قرآن، به تدریج تبدیل به مشکلی بزرگ برای حکومت شد و اختلاف وسعت گرفت تا جایی که مردم یکدیگر را تکفیر می کردند. در روایتی چنین آمده است:

در عهد عثمان، هر معلمی یک نوع قرائت را به شاگردش می آموخت، از این رو بچه ها با هم درگیر می شدند تا آنکه اختلافشان بالا گرفت و به اساتیدشان رسید. آنها نیز به جان یکدیگر افتادند و همدیگر را تکفیر نمودند.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۷

عثمان پس از آگاهی از این مطلب گفت: «شما که نزد ما هستید این قدر اختلاف دارید، پس وای به حال کسانی که دور از ما در شهرها و سرزمین های دوردست زندگی می کنند.» ای اصحاب محمد! بیایید برای مردم قرآنی بنویسید!» (متقی، ۱۴۰۹، ج۲، ص۵۸۲).

یکی از اصحاب رسول خدا (ص) و از یاران علی (ع) بیش از همه مشکل را درک کرده بود. او حذیفه بن یمان بود که عمر بن خطاب وی را به امارت شهر مدائن منصوب کرده و از مردم آنجا اطاعت از او را خواسته بود (ذهبی، ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۳۶۱). عثمان نیز وی را ابقا نموده بود.

بر طبق روایاتی، زمانی که ارتش کوفه و شام به رهبری حذیفه با سپاهیان ارمنستان و آذربایجان می جنگیدند، اختلاف در قرائت موجب کشمکش شد و اهل کوفه که تابع قرائت ابن مسعود بودند، اهل شام، یعنی پیروان قرائت ابی بن کعب را تکفیر نمودند و آنان نیز گروه مقابل را به کفر متهم می کردند (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۹۹).

این امر، حذیفه را بر آن داشت که نزد عثمان مسأله را طرح کرده، از او بخواهد قرآن واحدی را مدون نماید. عثمان ناراحت شد و دستور داد هیئتی مأمور جمع آوری قرآن شود و طبق بعضی از روایات اهل سنت، نسخه تدوین شده خلیفه دوم را از حفصه، دختر عمر بن خطاب گرفت و از روی آن استنساخ نموده، به شهرهای مختلف فرستاد و سایر نسخه ها را نابود کرد و سوزاند (همان جا؛ متقی، ۱۹۰۹، ج ۲، ص ۵۸۱).

بر این اساس، پدید آورنده توحید مصاحف، حذیفه بن یمان است؛ فردی که از اصحاب سر رسول خدا (ص) و امیر المؤمنین (ع) بود و منافقان از او وحشت داشتند، چراکه وی آنان را خوب می شناخت (بخاری، ۱۴۰۱، ج ۴، ص ۱۴۵). حذیفه علاوه بر اصرار و پافشاری به عثمان جهت نگارش قرآن به قرائت واحد، در مدینه ماند تا این امر به مرحله اجرا در آمد و سپس به خلیفه وقت پیشنهاد کرد، مردم را به تصحیح نسخه های خود مجبور نماید.

توجه به این مطلب که حذیفه از اصحاب بسیار نزدیک و مطیع على (ع) بوده (همان، ج ۶، ص ۹۹) می تواند ما را به این رهنمون سازد که او در این امر، از آن حضرت اجازه و مأموریت داشت و حتی ممکن است اصل این پیشنهاد نیز به وسیله علی (ع) به وی داده شده بود و به احتمال بسیار زیاد، آنچه موجب مخالفت برخی همچون عبدالله بن زبیر با اقدام عثمان بود، همین امر بود؛ زیرا او از دشمنان بسیار سرسخت اهل بیت (ع) بود و حاضر نبود به هیچ وجه عزت و سربلندی آنان را ببیند (بخاری، بی تا، ج ۴، ص ۱۵۶).

نکته در خور توجه آنکه بر طبق روایات امامیه، قرآنی که به خط على (ع) نگاشته شد، جزء مواریث امامت است و اکنون در دست مبارک امام عصر (عج) قرار دارد. از جابر روایت شده است که امام باقر (ع) فرمودند:

«هنگامی که قائم آل محمد (عج) قیام کند، خیمه هایی برای تعلیم قرآن بر طبق آنچه خداوند نازل فرموده بر پا خواهد ساخت. در آن روز برای کسانی که قرآن را به صورت فعلی حفظ هستند، خیلی مشکل خواهد بود، زیرا ترتیب آن قرآن، با ترتیب قرآن فعلی تفاوت دارد.» (مفید، ۱۴۱۳، ج ۲ ص ۳۶۰).

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۸

نسخ خطی برجای مانده از مصحف عثمانی در مصر و ترکیه که تاریخ آن به قرن اول هجری باز می گردد شاهد دیگری بر خطای دانر و دیگر تجدیدنظرطلب ها است.

نویویرت نیز در مقام نقد به دیدگاه فرد دانر می نگارد: قرآن به مثابه مجموعه ای از مکتوبات که بعد از رحلت پیامبر (ص) معین و به عنوان المصحف شناخته شد، نیست، بلکه به مثابه زنجیره ای از پیام های شفاهی ابلاغ شده به جامعه مکه و مدینه بود؛ جامعه ای که انتظارات و پس زمینه دینی شان در متن قرآن بازتاب یافته است ( Neuwirth, 2002, p.148)

وی می افزاید: نگارش و تدوین قرآن کریم به عنوان متن پسارسمی شده در دهه های اولیه پس از رحلت پیامبر (ص)، به منظور موجه سازی فهم امت از قرآن کریم صورت گرفته است و این موضوع به هیچ عنوان به جمع و تدوین قرآن در همان ابتدای نزول یا اندکی پس از آن، آسیبی وارد نمی سازد و از نفوذ آن در میان مردم نمی کاهد.( Neuwirth, 2002, p.7)

دنیل مادیگان نیز معتقد است ماهیت شفاهی پیام ها در طول حیات پیامبر (ص) هرگز جای خود را به یک متن مکتوب نداده است؛ البته، نه به این دلیل که جریان مداوم وحی، مانع جمع و تدوین آن بوده است؛ بلکه به این سبب که در آن زمان اعتقاد بر این بود که کلام خدا برای انسان ها تنها از راه ارتباط شفاهی قابل وصول است؛ باز با این حال قرآن در همان زمان، جمع و تدوین شده است (Madigan, 2001, p.26).

نتیجه گیری

با توجه به دلایل ذکر شده، در مخالفت با نظرات رویزیونیستی دانر می توان به نتایج زیر اشاره نمود:

١. شواهد قرآنی مانند آیه ۲۸۲ سوره بقره حاکی از اهتمام رسول خدا (ص) به کتابت و جمع قرآن است تا جایی که به تأسیس دیوان اداری حکومتی به جهت در دست داشتن اطلاعات کامل مسلمانان پرداختند و این خود نشان دهنده رواج کتابت در زمان حیات پیامبر اسلام است.

تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم   صفحه ۲۲۹

۲. قرائن روایی در منابع اهل سنت دال بر این است که اعتقاد خود اهل تسنن نسبت به عدم کتابت و جمع قرآن در زمان حیات رسول خدا (ص) باطل است.

٣. روایات تشیع حاکی از آن است که قرآن در زمان حیات رسول اکرم (ص) توسط امیر المؤمنین علی (ع) نگارش و جمع شده است.

۴. استنادات روایی زیادی در منابع اهل سنت نشان می دهد که علاوه بر حفظ، به کتابت و جمع آوری قرآن کریم در زمان حیات شریف پیامبر (ص) تصریح شده است.

۵. آراء مستشرقان دیگر و آثار خطی برجای مانده از قرن اول در کتابخانه های دنیا مانند اسکندریه شاهد مثال دیگری بر رد نظریه تند تجدید نظر طلب ها در خصوص جمع قرآن کریم است.

برای دریافت نسخه چاپ شده و منابع این مقاله، از طریق گزینه دانلود اقدام نمایید.

مقالات مرتبط با موضوع جمع قرآن (برای دانلود روی عنوان مقالات کلیک نمایید):

نقش زهری در روایات اصلی جمع قرآن

انتهای پیام مقاله: تحلیل انتقادی آراء فرد دانر درباره جمع قرآن کریم

مطالعه بیشتر