آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث

معرفی اجمالی مقاله: آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۸؛ نویسندگان: هاشم اندیشه؛ احمد عابدی؛ موضوع: آثار تبری در قرآن ؛ تعداد صفحات: ۱۷؛ فرمت فایل: PDF؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ واژگان کلیدی: تبری ؛ آثار تبری ؛ قرآن و حدیث ؛ تربیت اسلامی ؛ زیارت عاشورا ؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث

عنوان کامل مقاله: آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث

مشخصات مقاله آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث :

مشخصات نشر: آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث؛ سال انتشار: ۱۳۹۸، دوره ۵، شماره ۲، صفحه ۱-۱۷؛ نویسندگان: هاشم اندیشه؛ احمد عابدی.

نحوه ارجاع به این مقاله: اندیشه، هاشم؛ عابدی، احمد، «آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث»، فصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، دوره ۵، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۸، صفحه ۱-۱۷.

مشخصات نویسندگان: ۱. هاشم اندیشه: دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث؛ ۲. احمد عابدی: دانشیار دانشگاه قم

متن مقاله:

صفحه ۱

آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث  –  صفحه ۲

مقدمه

ما در اسلام در اصل به نام تولی و تبری داریم؛ به تعبیر دیگر، «حب فی الله» و «بغض فی الله» که در واقع، هر دو به یک حقیقت اشاره دارند.

بر اساس این دو اصل ما موظفیم دوستان خدا را دوست بداریم و دشمنان خدا را دشمن. یک مسلمان صمیمی و پایبند به مذهب نمی تواند در دل، نسبت به موافقان و مخالفان عقیدتی خود، احساس یکسانی داشته باشد.

زیرا لازمه اعتقاد راستین به یک مکتب، جانب داری و دفاع از آن و علاقه به پیشوایان و نفرت و دوری از مخالفانش است که اگر شخص مکتبی چنین حسی نداشته باشد، بی شک مخالفان از نوعی ضدیت و دشمنی نسبت به او و مکتبش خالی نخواهند بود، چنان که در رویدادهای تربیتی و سیاسی و اجتماعی کنونی هم می بینیم.

افزون بر این، دین اسلام نیز که برای هدایت انسان در همه اعصار نازل شده و هماهنگ با فطرت و نظام تکوین است، به این اصل اساسی عامل بقاء و زندگی انسان توجه کرده است.

از این رو، ایمان و دین را جز حب و بغض و دوستی و دشمنی ندانسته است که با دوستی حق و حق پرستان و دشمنی باطل و باطل پرستان آدمی می تواند زندگی حقیقی و انسانی خود را حفظ کند.

پی بردن به ارزش تولی و تبری در تربیت آدمیزاد و تعیین مسیر فکری و گرایش قلبی اش و نیز وجود خط و کم توجهی به تبری در میان جوامع اسلامی علت اصلی نگارش این پژوهش به شمار می‌آید.

در اهمیت و اهداف پژوهش می توان گفت:

آموزه تولی و تبری یکی از تعالیم و حقایقی است که اسلام و قرآن ما را به آن فراخوانده است و انسان مسلمان و مؤمن باید آن را بپذیرد و زندگی دینی و ایمانی خود را بر آن اساس شکل دهد.

یعنی انسان مؤمن نه تنها باید خدا و پیامبر و اولیاء الهی را دوست داشته باشد، بلکه باید آنان را ولی خود قرار دهد و نه تنها باید شیطان و اولیاء شیطان و طاغوت را دشمن بدارد، بلکه باید از آنان جدا شود و میان خود و آنان گسست و فاصله ایجاد کند.

موضوع تبری نه تنها از فروع ممتاز دین اسلام است، بلکه از اصل های مهم تربیتی آن نیز به شمار می رود و ما هم به این سبب به آن پرداخته ایم.

هدف از این پژوهش، پاسخ به چند پرسش درباره ی تبری است: حقیقت تربیتی تبری چیست؟ نسبت به چه کسانی باید تبری داشته باشیم؟ چرا باید اهل تبری باشیم؟ نقش تربیتی تبری در قرآن و حدیث و زیارت عاشورا چیست؟

پیشینه پژوهش

درباره پیشینه و تاریخچه بررسی آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث، پژوهش هایی صورت گرفته است؛ اما مطالعات تطبیقی در این زمینه و به صورت خاص درباره روش تربیتی مبتنی بر آیات و روایات و زیارت عاشورا، کمتر انجام شده است که به چند نمونه از آنها به طور مختصر اشاره می‌شود. آثار پدید آمده درباره تبری را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

دسته نخست، تفاسیری است که مفسران، آیات مربوط به تبری را ذکر می کنند و با آیات دیگر و روایات درباره ی آیه، در ذیل آن آیه، به تفسیر آیه می پردازند. آثاری مانند تفسیر القمی،

آثار تربیتی تبری در قرآن و روایات –  صفحه ۳

مجمع البیان، الصافی، نور الثقلین، الدر المنثور، روح المعانی، المیزان، تفسیر نمونه از این دسته اند.

دسته ی دوم، آثاری هستند که معمولا کتب و اسناد روایی به شمار می روند که آیات و روایات مربوط به تبری هم در آن کتب و اسناد بررسی شده و آیه مدنظر نیز در کنار سایر آیات، مورد بحث قرار گرفته است. آثاری همچون الکافی، عیون اخبار الرضا، الأمالى، الإحتجاج، وسائل الشیعه، بحارالانوار در این دسته قرار می گیرند.

دسته سوم، مقالات هستند درباره ی تبری، مقالات متعددی نگارش یافته است که می توان به مقاله ای با عنوان «بررسی تولی و تبری در اسلام و مهجوریت آن در امت اسلامی» اثر محمدرضا ابراهیم نژاد اشاره کرد.

نگارنده مهجوریت فریضه تولی و تبری در میان مسلمانان و غفلت و بی تفاوتی امت اسلامی نسبت به آن و خسارت ها و زیان هایی را بیان می کند که از این ناحیه بر اسلام و مسلمانان وارد شده است؛ اما به ابعاد تربیتی آن نمی پردازد.

مقاله دیگر «تولی و تبری از منظر قرآن و روایات» نوشته مهدی رحمانی است. در این مقاله، تولی و تبری از منظر قرآن و روایات بررسی شده و با استفاده از کتب تفسیری و روایی، نگاه قرآن و روایات را درباره ی این دو فرع مهم دین به بحث گذاشته.

اما به همه ی ابعاد اشاره نشده است. در پژوهش «آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث» به آثار تبری در آیات، روایات فریقین، زیارت عاشورا و تفاسیر فریقین و… پرداخته شده که در منابع یادشده به برخی از این امور اشاره شده است.

روش پژوهش

در مقاله حاضر، برای جمع آوری اطلاعات از روش فیش برداری و مطالعه ی منابع کتابخانه ای و شیوه توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. به این منظور، منابع موجود مربوط به موضوع بحث شناسایی و اطلاعات موردنیاز جمع آوری شده، سپس با توجه به مبانی نظری بحث، به توصیف و تجزیه وتحلیل داده ها پرداخته شده است.

۱. مفهوم شناسی تبری

در این بخش به مفهوم شناسی واژگان کلیدی پژوهش پرداخته می‌شود:

۱ – ۱. تبری در لغت

تبری مصدر باب تفعل و از ریشه «برأ» است. این واژه در کتب لغت، به معانی گوناگونی آمده که ما به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

«الخلق: یقال برأ الله الخلق یبروؤهم برءا»؛ یکی از معانی آن آفریدن است. گفته می‌شود خداوند مخلوقات را آفرید، می آفریند ایشان را آفریدنی (ابن فارس، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۱۱؛ فیروزآبادی، ۱۴۱۹، ص ۴۶؛ فراهیدی، ۱۴۱۴، ج ۱، ص ۱۴۵؛ راغب اصفهانی، ۱۴۰۴، ص ۱۲۱).

همچنین گفته شده است «التباعد من الشی و مزایلت»؛ رهایی از هر چیزی که مجاورتش اکراه آور است رهایی و خلاص شدن از امری نامیمون، «برأت من فلان»؛ یعنی از شر فلانی نجات یافتم؛ به عنوان مثال، نجات از بیماری

آثار تبری در قرآن و حدیث –  صفحه ۴

و عافیت از درد مزمن را با «برء من المرض» تعبیر می کنند. هنگامی که گفته می شود: «برء من مرضه»؛ یعنی بهبود یافت و به عافیت رسید (همان).
پس تبری در لغت به معنای خلق و آفریدن، نجات، رهایی، خلاص شدن است.

۲-۱. تبری در اصطلاح

تبری در اصطلاح به گونه های مختلفی تعریف شده است. علامه طباطبایی بر این باور است که «در فرهنگ قرآن، “تبری” به معنای کنارہ کشی و بیزاری از هر چیزی است که مجاورت با آن مورد کراهت است. “براءه من الله و رشوله إلى الذین عاهدتم من المشرکین” (توبه،۱). این آیات اعلام بیزاری از سوی خدا و پیامبر او، به کسانی از مشرکان است که با آنان عهد بسته اید» طباطبایی، ۱۳۷۷، ج ۷، ص ۱۵۰).

آیت الله مکارم شیرازی می فرماید: «تبری، همان بغض فی الله است و نقطه ی مقابل حب فی الله است» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۳۶۸ و ۳۶۶). وی در جای دیگری می گوید: «تبری، قطع علاقه و پیوند با دشمنان حق و بیزاری از دشمنان حق است» (همان، ص ۳۷۱ و ۳۷۵).

استاد شهید مطهری تبری را چنین تعریف می کند: «تبری یعنی بغض عقلی ناشی از یک نوع درک و در حقیقت ناشی از علاقه به سرنوشت انسان دیگری است که موردعلاقه واقع شده است» مطهری، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۲۶۰).

علامه مجلسی بر این باور است: «تبری” به معنای “بیزاری” از دشمنان خدا و دشمنان اولیاء الهی و بالأخص ائمهی هدی، در روایات بسیار به کار رفته است و برخلاف قرآن که لفظ “برائت” تنها درباره  دشمنان خدا و معبودهایشان به کار می برد، در حدیث، درباره دشمنان اولیاء الهی نیز کاربرد دارد و بیزاری جستن از دشمنان اهل بیت علیهم السلام، در لسان احادیث، بیشترین استعمال را دارد و در بسیاری از این احادیث، برائت مایه تقرب به خداوند معرفی شده است» (مجلسی ۱۴۰۳، ج ۱۰۲، ص ۱۶۴).

پس تبری در این مقاله، همان بغض فی الله و نقطه مقابل حب فی الله و به معنای بیزاری جستن از دشمنان خدا و دشمنان اولیاء الهی و به ویژه ائمه هدی (ع) است.

۱ – ۳. تربیت اسلامی

در تعریف تربیت اسلامی آمده است:

جریانی از یک سلسله فعالیت های مستمر آموزشی و تهذیبی ویژه فرزندان مسلمان که برای کسب برخی نگرش ها، درونی شدن برخی باورها و تثبیت برخی ارزش ها و هنجارها در همه جوانب زندگی فردی و اجتماعی صورت می گیرد. این جریان مستمر تربیتی در نقطه اوج خود، به التزام عملی و دلبستگی عمیق یادگیرنده منتهی می شود و سبب تطبیق کردارها و گفتارهای او با هنجارهای اخلاقی و احکام دینی می گردد.

این تعریف از تربیت اسلامی مشابه تعریف های عامی است که از تربیت دینی میان فرقه ها و مذاهب مختلف رواج داشته و با طیفی از روش های متنوع تربیتی از قبیل روش های الگویی، روش های مبتنی بر انتخاب تشویقی و یا حتی تلفیقی از چند روش همراه بوده است (علم الهدی، ۱۳۸۴، ص ۱۷۰؛ بیطرفان،۱۳۹۶، ص ۱۳).

آثار تبری در قرآن و حدیث –  صفحه ۵

علاوه بر این دو برداشت نسبتا رایج از تربیت اسلامی، تعریف دیگری نیز مطرح می شود که عبارت است از: یک نظریه یا دکترین تربیتی که بر اساس اصول عقاید و مبانی ارزشی اسلام بنا شده و درصدد ارائه پیشنهادهایی برای هدایت همه مردم و تدارک یک جامعه سالم است (همان)؛ درنتیجه، منظور از تربیت اسلامی، تطابق کردارها و گفتارهای انسان با هنجارهای اخلاقی و احکام دینی و عقاید و مبانی ارزشی اسلام است که موجب هدایت و تعالی آدمی در رسیدن به عروج الهی میشود. 

۴-۱. آموزه های قرآن و حدیث

منظور از آموزه های قرآن و حدیث، مجموعه برنامه های آموزشی و پرورشی خرد و کلان در متون قرآنی و روایی است که به صورت گفتارها، ارشادها، اوامر و نواهی، خداوند در قرآن، سیره ی عملی رسول اکرم و ائمه برای به فعلیت درآوردن استعدادهای سرشتی آدمیان و هموار ساختن مسیر رشد و تعالی و سعادت دنیا و آخرت آنان به دست ما رسیده است فقیهی، ۱۳۹۳، ص ۳۴).

در تعریف دیگر آمده است: منظور از آموزه های قرآن و حدیث، انجام فعالیت های آموزشی و پرورشی است که زمینه ساز رشد و ارتقای توانمندی های فطری در حوزه ی صفات و عملکردهای ارزشی است و روابط شخص باخدا، خود، دیگران و طبیعت را به طور مطلوب، سامان می دهد و وی را به حیات طیبه و سعادت جاوید می رساند (همان، ص ۳۶ و ۳۷).

پس منظور از آموزه های قرآن و حدیث، مجموعه برنامه ها و انجام فعالیت های آموزشی و پرورشی در متون قرآن و روایی است که موجب سعادت و رسیدن به حیات طیبه و رشد معنوی انسان در دنیا و آخرت می شود.

۲. آثار تربیتی تبری از منظر قرآن و حدیث

اسلام مشکل اساسی عشق و محبت را بدین وسیله حل می کند که محبوب و معشوق را خود تعیین می نماید و این نیرو و غریزه را به مهار درمی آورد و اجازه نمی دهد به دنبال هر چیزی برود و هر که را خواست، دوست بدارد.

اسلام شرایط و ویژگی‌های لازم عشق و محبت و اینکه شخص چه کسی را دوست داشته باشد یا دشمن بدارد، به همراه ویژگی‌های آنها را معرفی می کند؛ لذا کسی که پیرو اسلام است، حب و بغض او مهارشده است و نمی تواند هرکس را با شرایط و ویژگی‌هایی دوست بدارد و به هر چیزی عشق بورزد، بلکه باید منحصرأ حب و بغضش برای خدا باشد که در آموزه های دینی، به موضوع تربیتی تبری اشاره شده است و ما برخی از آنها را بیان می‌کنیم.

۲ – ۱. تقویت ایمان

یکی از آثار تربیتی تولی و تبری یا «حب فی الله و بغض فی الله»، تقویت ایمان به خداست و این چیزی است که ما برای تکامل روحی و معنوی و حفظ سلامت جامعه به آن نیاز داریم.

آثار تبری از منظر قرآن و حدیث –  صفحه ۶

تولی در اسلام به قدری با اهمیت تلقی شده که از آن به عنوان محکم ترین دستگیره ایمان یادشده است. از امام صادق (ع) نقل شده است:

«روزی پیامبران به یارانش فرمود: “کدام یک از دستگیره های ایمان محکم تر و مطمئن تر است؟” یاران عرض کردند: “خدا و رسولش آگاه تر است.” و برخی گفتند: “نماز” و برخی گفتند: “زکات” و برخی “روزہ” و برخی “حج و عمرہ” و برخی “جهاد”! رسول خدا(ص) فرمود:

“همه آنچه را گفتید دارای فضیلت است؛ ولی پاسخ سؤال من نیست. محکم ترین و مطمئن ترین دستگیره های ایمان، دوستی برای خدا و دشمنی برای خداست و دوست داشتن اولیاء الله و تبری از دشمنان خدا» (کلینی، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۱۲۵).

پیغمبر اکرم (ص) نخست با این پرسش مهم، افکار مخاطبان را در این مسئله ی سرنوشت ساز به جنب وجوش درآورد و این کاری بود که پیامبر(ص) گاه پیش از القاء مسائل مهم انجام می‌داد۔ گروهی اظهار بی اطلاعی کردند و گروهی با شمردن یکی از ارکان مهم اسلام پاسخ گفتند؛ اما پیامبر(ص) در عین تأکید بر اهمیت آن برنامه های مهم اسلامی، سخنان آنان را نفی کرد؛ سپس افزود:

مطمئن ترین دستگیره ایمان، حب فی الله و بغض فی الله است.

تعبیر به «دستگیره» در اینجا، گویا اشاره به این است که مردم برای وصول به مقام قرب الى الله، باید به وسیله ای چنگ بزنند و بالا بروند که از همه مهم تر و مطمئن تر، دستگیره ی حب فی الله و بغض فی الله است.

این به خاطر آن است که پیوند محبت به دوستان خدا و اقتدا و تأسی به اولیا، عاملی برای حرکت در همه ی زمینه های اعمال خیر و صفات نیک و تربیت اسلامی است. به تعبیر دیگر، هر دو در یکدیگر تأثیر متقابل دارند، با این تفاوت که آغاز کار باید از ایمان به مبدأ و معاد شروع شود و تکامل آن از «حب فی الله و بغض فی الله» حاصل گردد (مکارم شیرازی،۱۳۷۸، ج ۱، ص ۳۷۰).

خداوند متعال در این باره می فرماید:

«لَا تَجِدُ قَوْمًا یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ یوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمَانَ وَأَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَیدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(مجادله، ۲۲)؛

«هیچ قومی را نمی یابی که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند و با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند. آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته و با روحی از سوی خویش آنان را تقویت کرده است و آنان را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن می مانند. خدا از آنان خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند. آنان “حزب الله” اند. بدانید “حزب الله” پیروزان و رستگاران اند.»

از آثار تربیت اسلامی آیه فوق این است که هنگام قرار گرفتن بر سر دوراهی «حفظ پیوندهای الهی» و «حفظ پیوندهای خویشاوندی» و اینکه کدام را باید مقدم شمرد، با صراحت می گوید:

اگر نزدیک ترین خویشاوندان از راه خدا منحرف شوند و به کفر و فساد آلوده گردند، باید از آنان برید و به خدا و ارزشهای والای الهی انسان پیوست (ابوالفتوح رازی،۱۴۰۸، ج ۱۹، ص ۹۲؛ سیوطی و محلی، ۱۴۱۶، ص ۵۴۸؛ حقی، بی تا، ج ۹، ص ۴۱۲؛ آلوسی،۱۴۱۵، ج ۱۴، ص ۸۲۲).

آثار تبری در آیات و روایات –  صفحه ۷

قابل توجه اینکه با دو جمله بسیار پرمعنى «أُولَئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمَانَ وَأَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه ی قلوبشان نوشته و با روح اله آنان را تقویت کرده است) بر این مسئله تأکید می کند (مکارم شیرازی ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۳۷۷-۳۷۸).

در بعضی از تفاسیر، نظرات دیگری درباره این آیه آمده است؛ از جمله:

برخی از مفسران بر این باورند که این آیه، تفاوت میان حزب الله و حزب شیطان را نشان می دهد و اینکه راه رسیدن به خدا چنگ زدن به راه اوست (شاذلی، ۱۴۱۲، ج ۶، ص ۳۵۱۵).

از سیوطی درباره این آیه از ابن عباس نقل شده است: برای خدا دوست داشتن و برای او دشمن داشتن و به خاطر وی دشمنی کردن و برای او دوستی کردن، انسان را به ولایت خداوند می رساند (سیوطی، ۱۴۰۴، ج ۶، ص ۱۸۶).

این اصل قرآنی و اسلامی و تربیتی، در همه ی مسائل زندگی انسان، اعم از مسائل فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی تأثیر مستقیم دارد و در مسائل اخلاقی نیز که مورد بحث ما است، اثر فوق العاده ای بر جای می گذارد. مؤمنان را می سازد، آنان را تهذیب می کند و به ایشان تعلیم می دهد که در هر گام، نیکان و پاکان به ویژه پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم(ع) را اسوه و قدوه و سرمشق خود قرار دهند و این از گام های مؤثر برای وصول به هدف آفرینش انسان یعنی تهذیب نفس و پرورش فضائل اخلاقی است.

در زیارت عاشورا می خوانیم:

«ْ بَرِئْتُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَشْیَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ وَ أَوْلِیَائِهِم‏؛ به سوی خدا و شما، از گروه و پیروان و دوستان آنان بیزاری می جویم.»

«آشیاع» جمع «شیع» جمع «شیعه» به معنای همراهی است (ابن فارس، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۲۰). «اتباع» جمع «تبع» به معنای تابع و پیرو است (فراهیدی، ۱۴۱۴، ج ۱، ص ۱۷۸). «اولیاء» جمع «ولی» به معنای دوست و هم عقیده است (فیروزآبادی، ۱۴۱۹، ص ۷۵؛ راغب اصفهانی، ۱۴۰۴، ص ۱۵۵).

هر چه آدمی از دشمنان الهی دورتر شود و حجاب های آموی را بیشتر کنار زند، بیشتر به دوستی حق و پاکان و نیکان دست می یابد؛ زیرا زدودن دل، از دشمنان الهی، باعث جایگزین شدن محبت دوستان الهی و درنهایت، حضور عشق الهی در آن است و این نشانگر تربیت الهی – اسلامی است (مصدقیان، ۱۳۸۳، ص ۹۳).

بنابراین، با احیاء و تقویت ایمان، اصول دیگر نیز زنده و تقویت می شوند و با ترک این اصل، سایرین نیز تضعیف یا نابود می گردند. نکته قابل توجه اینکه تولی و تبری که نوعی حب و بغض هستند، با ایمان ارتباط تنگاتنگ دارند؛ زیرا «حب فی الله و بغض فی الله» از ایمان سرچشمه می گیرد و تداوم تکامل ایمان هم از آنهاست.

۲ – ۲. تعالی اخلاق و صفات انسانی و دوری از زشتیها 

هر انسانی از نظر خط و ربط اجتماعی و خلق وخو و صفات انسانی و همچنین سرنوشت نهایی در روز رستاخیز، با کسانی خواهد بود که به آنان عشق می ورزد و پیوند محبت دارد و این نشان می دهد که مسئله «تولی و تبری» یا همان «حب و بغض» در مباحث اخلاقی و تربیتی، سرنوشت ساز و سبب تعالى منش و صفات انسانی و دوری از زشتیها است.

آثار تبری در آیات و روایات –  صفحه ۸

در حدیثی از امام صادق (ع) می‌خوانیم که به یکی از یارانش به نام جابر فرمود:

«هرگاه بخواهی بدانی در تو خیر و نیکی وجود دارد یا نه، به قلبت نگاه کن! اگر اهل اطاعت الهی را دوست می دارد و اهل معصیت را دشمن می شمرد، تو انسان خوبی هستی و خدا تو را دوست دارد؛ و اگر اهل اطاعت الهی را دشمن می دارد و اهل معصیتش را دوست می دارد، نیکی در تو نیست و خدا تو را دشمن می دارد و انسان با کسی است که او را دوست می دارد» (کلینی، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۱۲۵).

روایت فوق، اشارہی لطیفی به این واقعیت است که هر انسانی از نظر خلق وخو و صفات انسانی و در روز رستاخیز، با کسانی خواهد بود که به آنان عشق می ورزد (مکارم شیرازی، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۳۷۸).

پس از این حدیث چنین نتیجه می‌گیریم که تبری، بیزاری از گناه و مشرکان و نیز توکل بر خدا به حساب می آید و «حب فی الله» و «بغض فی الله»، هر دو درواقع به یک حقیقت اشاره دارند.

طبق این دو اصل، ما موظفیم دوستان خدا را دوست و دشمنان خدا را دشمن بداریم و پیشوایان بزرگ دین یعنی پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) را در همه چیز اسوه و الگوی خود قرار دهیم و به خدا توکل کنیم (همان، ج ۲، ص ۳۶۶).

خداوند متعال می فرماید:

«فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ»(شعرا،۲۱۷)؛ هرگاه قوم، فرمانت را مخالفت کردند به آنان بگو من خود از کردار بد شما بیزارم و و توکل بر آن خدای مقتدر مهربان کن.»

مفسران در تفاسیر، نظرات گوناگونی درباره ی این آیه داده اند. برخی بر این باورند که «فإن عضوک» یعنی پس از تو، در ولایت علی و ائمه(ع) عصیان می شود و منظور از «قل إنی بریء مما تعملون» این است که معصیت در مقابل پیامبر مرده و زنده، برابر است (بحرانی، ۱۴۱۶، ج ۴، ص ۱۹۰؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۵، ج ۴، ص ۵۴؛ عروسی حویزی، ۱۴۱۵، ج ۴، ص ۹۶).

برخی چنین می گویند: منظور از «فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ» این است که من از کارهای زشت و ناپسند شما و پرستش بت ها بیزارم و برائت به معنای بیزاری جستن از یاری و دوستی آنان است (طبرسی، ۱۳۷۷، ج ۱۸، ص ۶۸؛ طوسی، بی تاج ۸، ص ۶۷). عده ای بر این نظرند که منظور از «فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ» این است که اگر از تو نافرمانی کردند، تو نیز از آنان و کارهایشان بیزاری جوی (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۴۳۹).

همچنین خداوند متعال در جای دیگر قرآن می فرماید:

«أَمْ یقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیتُهُ فَعَلَی إِجْرَامِی وَأَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ«(هود، ۳۵)؛ آیا قوم ایمان می آورند یا بازخواهند گفت: که تو از پیش خود، سخنانی فرا بافته و به دروغ به وحی خدا نسبت می دهی؟ بگو اگر چنین باشد، عقوبت آن گناه بر من است نه بر شما و من از کفر و گناه شما بیزارم.»

مفسران، آراء گوناگونی درباره ی این آیه داشته اند. گروهی چنین می گویند: منظور از «وَأَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ» این است که من از جرمی که شما مرتکب می شوید و من را به افترا زدن نسبت می دهید، دورم (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۳، ص ۱۳۰؛ سیوطی و محلی، ۱۴۱۶، ص ۲۲۸؛ حقی، بی تا، ج ۴، ص ۱۲۲؛ آلوسی،۱۴۱۵، ج ۶، ص ۲۴۷).

برخی بر این باورند: «وَأَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ» یعنی من به جرم و گناه شما مواخذه نخواهم

آثار تبری در آیات و روایات –  صفحه ۹

شد. این آیه درباره پیامبر اسلام(ص) یا حضرت نوح(ع) است که خطاب به قومشان بیان شده است(طبرسی، ۱۳۷۷، ج ۱۲، ص ۵۰؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۵ ج ۲، ص ۴۴۲؛ قمی مشهدی،۱۳۶۸، ج ۶، ص ۱۵۱؛ آل غازی، ۱۳۸۲، ج ۳، ص ۱۱۴)

عده ای بر این نظرند: که منظور از «أَنَا بَرِیءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ» این است که من از گناهان شما بیزارم (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج ۹، ص ۸۵).

رشد و تعالی اخلاق و صفات انسانی از آثار تبری به شمار می آیند و اهمیت ویژه و ارتباط نزدیکی باهم دارند که موجب دوری از زشتیها و بدی ها می شوند.

۲ – ۳. هجرت از تاریکی کفر به نور ایمان

کسی که در سایه ولایت «الله» قرار گیرد، هجرتش از رذایل به فضائل و از بدی ها به خوبی ها آغاز می شود؛ زیرا سرمشق او در همه جا، صفات جلال و جمال خداست.

او به سوی پاکی می رود؛ زیرا ذات مقدس خدا از هر آلودگی و نقص، پاک و منزه است و انسان را از تاریکی کفر به نور ایمان خارج می کند و باعث می شود او به سوی رحمت و رأفت و جود و سخاوت پیش رود؛ زیرا ذات خداوند، رحمان و رحیم و جواد و کریم است و به همین ترتیب، حرکت به سوی فضائل دیگر شروع می شود؛ زیرا نقطه ی امید و مقصد و مقصود و معبود و محبوب اوست.

درست عکس این حرکت، یعنی از فضائل به سوی رذایل رفتن از آن کسانی است که طاغوت (بت های بی شعور و بی خاصیت و فاقد چشم و گوش و هوش و همچنین انسان های طغیانگر و خودکامه) را ولی خود قرار داده اند (مکارم شیرازی،۱۳۷۸، ج ۲، ص ۳۷۳- ۳۷۴). 

تبری آن چنان اهمیت دارد که در احادیث به عنوان ملاک و معیار تربیتی ایمان و کفر شناخته شده است. امام صادق (ع) فرمود:

«ایمان همان انجام واجبات و دوری از گناهان است. ایمان شناخت به وسیله قلب و اقرار به وسیله زبان و عمل به اعضاء است و اقرار به عذاب قبر و نکیر و منکر و برانگیخته شدن پس از مرگ و اقرار به حساب و صراط و میزان است و ایمان به خدا وجود ندارد مگر با بیزاری از دشمنان خدا» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۰، ص ۲۲۸). 

علامت بنده ی محبوب خدا آن است که او خدا را دوست داشته باشد و او را بر همه ی محبوب های دیگر برتری دهد و از آنچه خداوند از آن بیزار است، او هم بیزار باشد (نراقی، ۱۳۸۳، ص ۷۴۰)

در کلام خداوند، تفاوت خط مؤمنان و کافران تبیین شده است؛ مؤمنان، به خدا وابسته اند و از صفات جمال و جلال او سرمشق می گیرند و کافران به طاغوت وابسته هستند و اعمال و اخلاق آنها بازتابی از صفات طاغوت است.

خداوند متعال می فرماید:

«اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (بقره، ۲۵۷)؛ خداوند، ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند؛ آنان را از تاریکی ها به سوی نور خارج می سازد؛ (اما) کسانی که کافر شدند، اولیای آنان طاغوت ها هستند که آنان را از نور، به سوی تاریکی ها بیرون می برند. آنان اهل آتش هستند و همیشه در آن خواهند ماند.»

آثار تربیتی تبری در آیات و روایات –  صفحه ۱۰

در این آیه، خارج شدن از تاریکی به نور، به صورت نتیجه ولایت خداوند بر مؤمنان ذکرشده است و خروج از نور به سوی تاریکی ها از آثار ولایت طاغوت. نور و ظلمت در این آیه، معنی گسترده ای دارد که همه ی نیکیها و بدی ها، خوبی ها و زشتی ها و فضائل و رذایل را شامل می شود.

در تفاسیر، مفسران آراء گوناگونی درباره این آیه ارائه داده اند. برخی بر این باورند که منظور از «اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» این است که خدا یاری کننده و دوست دار و سرپرست مؤمنان است و آنان را به نور ایمان و یقین هدایت می کند و منظور از «وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ» این است که شیاطین یا بت ها یا دیگر گمراهان سرپرست کافران هستند و آنان را به گمراهی سوق می دهند (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۱، ص ۳۳۴؛ همان، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۱۶؛ طبری، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۱۵؛ فخر رازی، بی تا، ج ۷، ص ۱۹؛ حقی، بی تا، ج آ، ص ۴۰۹؛ آلوسی،۱۴۱۵، ج ۲، ص ۱۵؛ ابن عاشور، بی تا، ج ۲، ص ۵۰۳؛ بیضاوی،۱۴۱۸، ج ۱، ص ۱۵۵).

سیوطی درباره ««اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ»» از ابن عباس نقل کرده است:

آنان کسانی بودند که به عیسی(ع) کفر ورزیدند و به محمد (ص) ایمان آوردند و درباره «وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ» می گوید: آنان کسانی بودند که به عیسی (ع) ایمان داشتند و پس از بعثت محمد(ص)، به پیامبر اسلام (ص) کفر ورزیدند (سیوطی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۳۳۰).

پس در آثار تربیتی تبری، خط مؤمنان و کافران مشخص شده است و سبب خروج از تاریکی کفر به نور ایمان است. مؤمنان، به خدا و حق وابسته اند و از صفات جمال و جلال و کمال او سرمشق می گیرند و کافران به طاغوت وابسته هستند و اعمال و اخلاق آنان بازتابی از صفات طاغوت و باطل است.

۲ – ۴. مکمل ایمان

تکمیل ایمان یکی دیگر از آثار مثبت تربیتی تبری است که پیوند دوستی با اولیاء الله و دوستان خدا و بیزاری از دشمنان حق را دارد. این اثر مثبت هم در تهذیب اخلاق و هم در پاکی اعمال و تقوا ظاهر می شود.

در حدیثی از امام باقر میخوانیم که رسول خدا(ص) فرمود:

«محبت مؤمن نسبت به مؤمن به خاطر خدا از بزرگ ترین شاخه های ایمان است. آگاه باشید که به خاطر خدا دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد، به خاطر خدا ببخشد و به خاطر خدا از بخشش خودداری کند، او از برگزیدگان خداست!» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۶۶، ص ۲۴۰).

در بعضی از احادیث از تولی و تبری به عنوان کامل کننده ایمان نام برده شده است. در حدیثی امام صادق (ع) می فرماید:

«کسی که به خاطر خدا دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد و به خاطر خدا ببخشد و به خاطر خدا بخشش را ترک کند، او از کسانی است که ایمانش کامل شده است» (کلینی، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۱۲۵-۱۲۴). پس «تبری و بغض فی الله» آن است که کسی دیگری را دشمن داشته باشد به این علت که مرتکب معصیت خدا می شود و با او مخالفت می کند نراقی، ۱۳۸۳، ص ۷۲۴).

متن ادامه دارد… برای دریافت فایل کامل این مقاله از طریق گزینه دانلود اقدام نمایید.

مقالات مشابه با موضوع تولی و تبری :

تحلیل تطبیقی آیات «منع تولی کافر» از دیدگاه مفسران

واژگان و اصطلاحات پرتکرار مقاله: تبری ؛ برائت ؛ تولی ؛ تربیت اسلامی ؛ زیارت عاشورا ؛ حب فی الله ؛ بغض فی الله.

عناوین مشابه جستجو شده:

مفهوم تبری در قرآن

تولی و تبری در قرآن

تولی و تبری در اسلام

آثار تربیتی تبری در آیات و روایات

دانلود مقاله در مورد تبری در قرآن

تولی و تبری از منظر قرآن و روایات

نقش تربیتی تبری در قرآن و حدیث

نقش تربیتی تبری در زیارت عاشورا

جایگاه تولی و تبری در قرآن و حدیث

فلسفه تولی و تبری از نگاه قرآن و روایات

دانلود مقاله در مورد آثار تربیتی تبری در قرآن

انتهای پیام مقاله: آثار تربیتی تبری در قرآن و حدیث

مطالعه بیشتر