آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی از منظر قرآن و روایات

معرفی اجمالی مقاله: آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی از منظر قرآن و روایات ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ نویسندگان: علیرضا جابرورزنه؛ علی محمد میرجلیلی؛ محمدحسین فلاح؛ موضوع: آثار تربیتی شفقت ؛ تعداد صفحات: ۲۳؛ فرمت فایل: PDF؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ واژگان کلیدی: شفقت ؛ تربیت ؛ رنج ؛ بهزیستی ؛ قرآن و روایات ؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث

عنوان کامل مقاله: آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی از منظر قرآن و روایات

مشخصات مقاله آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی :

مشخصات نشر: دوفصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث؛ سال انتشار: ۱۳۹۷، دوره ۴، شماره ۲، صفحه ۹۹- ۱۲۰؛ نویسندگان: علیرضا جابرورزنه؛ علی محمد میرجلیلی؛ محمدحسین فلاح.

نحوه ارجاع به این مقاله:جابرورزنه، علیرضا و همکاران، «آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی از منظر قرآن و روایات»، دوفصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، دوره ۴، شماره ۲، صفحه ۹۹- ۱۲۰.

مشخصات نویسندگان: ۱. علیرضا جابرورزنه: دانشجوی دکتری گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه حائری میبد. ۲. علی محمد میرجلیلی: دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد. ۳. محمدحسین فلاح: دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد یزد.

متن مقاله:

صفحه ۹۹

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۰

مقدمه

سراسر زندگی انسان، همراه با رنج است و به تعبیر قرآن کریم: «لقد خلقنا الإنسان فی کبد» (بلد، ۴)؛ ما انسان را در رنج آفریدیم. طبق این آیه، رنج ها عمومیت دارند و میان همه ی انسان ها مشترکند (فخر رازی، ۱۴۲۰ ق، ج ۳۱، ص ۱۶۷؛ مکارم، ۱۳۷۴، ج۲۷، ص ۱۲).

گاه درگیری انسان با رنجهاء موجب محدود شدن توجه او می شود (نوری، ۱۳۹۵، ص ۱۱) و گاه احساس شرمساری، دید منفی به خود و اطرافیان، درک نکردن مشکلات دیگران و… سبب حساسیت منفی و بروز مشکلات و رنج های مختلف فردی و اجتماعی می گردد. شفقت به انسان کمک می کند تا خود را از این عوامل حفظ کند و یا تسکین دهد و دیگران را به بهزیستی برساند.

شفقت شامل مهارت ها و ویژگی هایی است که به نیاز و مشکلات افراد توجه دارد (تیرچ و همکاران، ۱۳۹۵، ص ۲۸) و موجب همبستگی و توجه افراد جامعه نسبت به سعادت هم و نجات از گمراهی می شود (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص ۱۴-۱۵)؛ به همین سبب، شفقت از موضوعات مهم تربیتی است و نقش مهمی در روابط فردی و اجتماعی بر پایه ی مهربانی به خود و دیگران دارد.

داشتن روحیه ی شفقت آمیز بر دو جنبه‌ی «فردی» و «اجتماعی زندگی انسان در ساحت های مختلف اعتقادی، اخلاقی، عقلانی و عاطفی اثر مثبتی بر جای می گذارد و راه بهزیستی و سعادت را برای افراد (خود و دیگران نشان می دهد و عامل تکامل اندیشه و رفتار انسان و ایجاد محبت و داشتن روحیهی مسئولیت پذیری در میان افراد جامعه است؛

از این رو، شفقت یکی از بهترین راه های تربیتی قرآن و روایات برای داشتن زندگی خوب و حفظ شخص از عوامل رنج آور است. 

از آنجا که داشتن شفقت و کسب مهارت های آن، آثار تربیتی مهمی در حل این مشکلات دارد، مقاله ی حاضر به بررسی آثار تربیتی شفقت از دیدگاه قرآن و روایات می پردازد و در مقام پاسخ به این پرسش-هاست که از دیدگاه آیات قرآن و روایات، ویژگی و اهداف شفقت چیست و آثار تربیتی آن در زندگی فردی و اجتماعی انسان در جنبه های مختلف کدام است و نقش آن در بهزیستی و دفع رنج چیست؟

درباره‌ی پیشینه‌ی تحقیق باید گفت که شفقت از مباحث جدید در روان شناسی است که با عنوان شفقت درمانی مطرح می شود و در دهه‌ی اخیر روان شناسان به آن توجه نشان داده اند.

شفقت به خود»، اولین بار توسط نف (۲۰۰۳) مطرح شد و سپس، تحقیقات متعددی از سوی محققان در این زمینه شکل گرفت؛ مانند کتاب آموزش ذهن برای شفقت ورزی از پائول گیلبرت (۲۰۱۰، ترجمه‌ی محمدخانی و قهرمانی، ۱۳۹۷)؛ کتاب دوازده گام به سوی زندگانی با شفقت از کارن آرمسترانگ (۱۳۹۶)؛ کتاب درمان متمرکز بر شفقت برای درمانگران است از دنیس تیرچ و همکاران (۲۰۱۴، ترجمه ی دانشمندی و همکاران، ۱۳۹۵)؛ کتاب درمان مبتنی بر شفقت از پائول گیلبرت (۲۰۱۰، ترجمه‌ی اثباتی و فیضی، ۱۳۹۵)؛ کتاب شفقت و ذهن آگاهی از حمیدرضانوری (۱۳۹۵)؛ کتاب

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۱

شفقت به خود از کریستین نف (۲۰۱۱، ترجمه‌ی قراچه داغی، ۱۳۹۲)؛ مقاله‌ی «کفایت روان سنجی مقیاس شفقت خود» از خسروی و همکاران (۱۳۹۲) و مقاله‌ی «رابطه‌ی شفقت خود، ارزش خود و تنظیم هیجانات خودآگاه» از سعیدی و همکاران (۱۳۹۱).

هدف این تحقیقات، شناسایی صفات و مهارت های شفقت برای درمان بیماران روحی و روانی بوده است، به ویژه در درمان بیمارانی استفاده می شود که مشکل شناختی- رفتاری دارند و از اضطراب و فشارهای روانی رنج می برند (نور بالا و همکاران، ۱۳۹۲، ص ۷۸).

قرآن و روایات، قرن ها پیش به این موضوع پرداخته اند و در آیاتی از قرآن مسئله‌ی شفقت، مهربانی، رأفت، توجه به رنج دیگران، مسئولیت پذیری در برابر سرنوشت دیگران و… بیان شده و در کتب تفسیری، ذیل آیات مربوطه شرح داده شده است؛ همچنین، در کتب اخلاقی و تربیتی نیز در این موضوع، مطالب مفیدی ذکر شده است؛ مانند کتاب اخلاق ناصری (۱۳۵۶) از خواجه نصیرالدین طوسی و کتاب معراج السعاده (۱۳۸۵) از ملا احمد نراقی.

همچنین در کتب روایی مانند کافی مرحوم کلینی و بحار الانوار علامه مجلسی نیز روایات بسیاری از ائمه اطهار درباره‌ی شفقت وجود دارد؛ اما تاکنون تألیفی مستقل درباره‌ی شفقت در حوزه‌ی اسلامی که معیارها و صفات شفقت را به صورت جامع و واحد بیان کرده باشد و همچنین پژوهشی با موضوع آثار تربیتی شفقت از منظر قرآن و روایات صورت نگرفته است و نبود تألیف در این موضوع، تحقیق در این زمینه را ضروری می نماید. این مقاله، اولین پژوهش در این موضوع است و نوآوری لازم را دارد.

۱. مفهوم شفقت

شفقت در لغت، از ریشه‌ی «شفق» گرفته شده است و به ویژگی کسی گفته می شود که ناصح و دلسوز دیگری است و نسبت به وی نگران است و صلاح او را در نظر دارد (فراهیدی، ۱۴۱۰ ق، ج ۵، ص ۴۴). این واژه، غایت و نهایت خیرخواهی را می رساند (ابن منظور، ۱۴۱۴ ق، ج ۱۰، ص ۱۸۰).

از دیدگاه راغب، «إشفاق» توجه و عنایتی است که با ترس و نگرانی همراه است و «شفیق» کسی است که فرد مدنظر خود را دوست می دارد و از گرفتاری و مشکلی که به او می رسد، نگران است (راغب، ۱۴۱۲ق، ص ۴۵۸).
در مفهوم شفقت، ویژگی هایی چون نازکی و رقت در مقابل شدت و قوت وجود دارد و منظور از «شفق» در آیه‌ی «فلا أقسم بالشفق و اللیل و ما وسق» (انشقاق، ۱۶-۱۷)، نور نازک و ضعیف خورشید است که هنگام غروب خورشید ایجاد می شود و اهمیت شفق به نور اوست که باعث هدایت و خلاص شدن از تاریکی است؛ اما از نظر معنوی، نور رقیق همراه فیض گسترده در عالم ماده است که مانع هلاکت و نشانه ی رحمت و هدایت است (مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۶، ص ۱۰۴-۱۰۷).

از نظر گیلبرت، مفهوم شفقت، ملاطفت همراه با آگاهی عمیق از رنج افراد و سایر موجودات زنده و همچنین، آرزو یا تلاش برای رهایی از آن است (تیرچ و همکاران، ۱۳۹۵، ص ۲۶). کریستین نف

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۲

اشفقت را به معنای گشوده بودن و همراه شدن با رنج خود، تجربه ی حس مهربانی و مراقبت نسبت به خود، اتخاذ نگرش غیر داورانه و همراه با درک و فهم نسبت به ضعف ها و شکست های خود می داند (محمدی و همکاران، ۱۳۹۴، ص ۱۹۳).

برخی دیگر از محققان معتقدند که شفقت راهی به سوی پرورش و تربیت ذهن برای زندگی آمیخته با همدلی و مهربانی با خود و دیگران نوری، ۱۳۹۵، ص ۶۶) و آموزش ذهن برای جلوگیری از انزوای ناشی از رنج ها و احساس حقارت و رسیدن به سلامت روانی و زندگی سالم است (تیرچ و همکاران، ۱۳۹۵، ص ۴۶).

علامه طباطبائی شفقت را به معنای دوست داشتن فرد موردنظر، همراه با ترس از قرار گرفتن او در معرض آسیب و نابودی می داند (طباطبایی، ۱۴۱۷ ق، ج ۱۸، ص ۳۹).

از دیدگاه نویسنده‌ی تفسیر نمونه، شفقت به معنای توجه و عنایتی است که آمیخته با نگرانی و ترس باشد و همراه با احترام، معرفت و احساس مسئولیت است (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۱۳، ص ۳۹۲)؛ مانند شفقت به فرزندان که والدین آنان را دوست دارند و از رسیدن آفات به آنان نگران اند (همان، ص ۴۲۵)

بنابراین، مراد از شفقت در این مقاله، نگرانی و توجه به سرنوشت افراد، به وسیله ی مهربانی، رحمت، دلسوزی، خیرخواهی و بر حذر داشتن خود و دیگران از خطرات، با انگیزه‌ی هدایتگری، ایجاد امید و اصلاح امور خود و دیگران در جهت پیشگیری و کاهش رنج ها و مشکلات و سرانجام، قرار گرفتن در مسیر هدایت و سعادت در دنیا و آخرت است.

۲. ویژگی ها و اهداف شفقت

برخی از محققان شفقت را مجموعه صفات و ویژگی هایی می دانند که به انسان کمک می کند زندگی سعادتمندی داشته باشد و از رنج و مشکلات در امان ماند، ویژگی هایی چون توجه به بهزیستی، حساسیت به رنج، همدردی، همدلی، تحمل پریشانی، عدم قضاوت گری (گیلبرت، ۱۳۹۵ ص ۱۴۵؛ تیرچ و همکاران، ۱۳۹۵، ص ۵۱-۵۵؛ نوری، ۱۳۹۵، ص ۶۲-۶۰).

قرآن کریم بهترین راه برون رفت از مشکلات را توجه به خداوند دانسته است: «وَأَیوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِی الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ* فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ» (انبیاء، ۸۳-۸۴).

یکی از انبیای الهی به نام «ایوب»، مشکلات طاقت فرسا و سرگذشت غم انگیزی داشت. قرآن به مرحله ی پیروزی او بر مشکلات و تحصیل دوباره مواهب از دست رفته اش اشاره می کند. ایوب به هنگام دعا برای رفع مشکلاتش، تعبیری به کار نمی برد که بوی شکایت بدهد و تنها می گوید: خداوندا! من گرفتار مشکلاتی شده ام و تو بهترین رحم کنندگان هستی.

وی حتی درخواست رفع مشکل نمی کند؛ زیرا می داند خداوند بزرگ است و رسم بزرگی را می داند. به دنبال این دعای ایوب، خداوند خواسته اش را اجابت کرد و رنج و ناراحتی او را برطرف ساخت. این آیه، برای تمام مؤمنان، درس زندگی است که در سختی ها و مشکلات، به خداوند پناه برند (مکارم، ۱۳۷۴، ج۱۳،

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۳

ص ۴۷۷-۴۷۸).

در روایات اسلامی نیز برای رهایی از رنج ها و سختی های زندگی، از شفقت خداوندیاد می شود:

«ای خدای شفیق! ای خدای رفیق و همراه! رهایی ده مرا اخلاص کن مرا از حلقه های تنگ بلاها و بگردان از من هر اندوه و غم و تنگی را.» (مجلسی، ۱۴۲۳ ق، ص ۳۹۰؛ کفعمى، ۱۴۱۸ ق، ص ۳۳۹)؛ اما باید در نظر داشت که اساس شفقت و از مهم ترین ویژگی های آن، حب و مهربانی و رأفت است (راغب، ۱۴۱۲ق، ص ۴۵۸؛ طریحی، ۱۳۷۵، ج ۵، ص ۱۹۳).

تا رقت قلب و مهربانی در وجود انسان نداشته باشد، نمی تواند به دیگران نیز شفقت ورزد و خود را در برابر آنان مسئول بداند و برای رفع مشکلات و بهزیستی آنان تلاش کند.

با بررسی و تحلیل کتب تفسیری و روایی و همچنین کتب تربیتی و روان شناسی می توان مهمترین اهداف تربیتی شفقت را چنین بیان کرد: 

الف. حفظ از عوامل آسیب زا با دوری از رنج ها (ی مادی و معنوی و درمان و تسکین رنج (تیرچ و همکاران، ۱۳۹۵، ص ۲۶).

ب. کنترل عواطف و احساسات و مدیرت رفتار (گیلبرت، ۱۳۹۷، ص ۲۰).

ج. تعامل عاطفی جامعه با انگیزه ی دوست داشتن و دوست داشته شدن (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۷۱، ص ۲۳۴)

د. توجه به سرنوشت افراد و رنج آنان و داشتن رفتار مناسب (با توجه به اینکه ورای هر رفتاری ممکن است رنجی نهفته باشد) (نک: برخورد امام حسن با مرد شامی، ابن شهرآشوب، ۱۳۷۹، ج ۴، ص ۱۸)

ه. حلم و بردباری هنگام مواجه شدن با مشکلات و رنجها: «استعینوا بالصبر و الصلوه إن الله مع الصابرین» (بقره، ۱۵۳). صبر و شکیبایی به معنی پایداری و استقامت در برابر هر مشکل و هر حادثه است (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۵۱۸).

و. مسئولیت پذیری افراد در برابر یکدیگر، چنانکه در روایت آمده است: «مؤمنان در احسان و نیکی، مهربانی و دلسوزی و همدردی همانند یک جسم هستند که چنانچه بر عضوی از آن دردی و ناراحتی پیش آید، همه بیدار و در سوخت و گداز قرار می گیرند» (کوفی اهوازی، ۱۴۰۴ ق، ص ۳۹).

در واقع، شفقت بیش از مهربانی صرف است و هدف آن، دور کردن خود و دیگران از عوامل آسیب زا و رنج آور و کمک برای رسیدن به بهزیستی و سعادت افراد جامعه در دنیا و آخرت و عادت ذهن به شفقت ورزی است.
در ادامه، جنبه های تربیتی، ویژگی های شفقت و اهداف آن از دیدگاه قرآن و حدیث بررسی می شود.

٣. آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی

شفقت در تربیت ذهن و رفتار انسان برای زندگی همراه با مهربانی و توجه به مشکلات و خوشی های یکدیگر، بسیار مفید است و حس خیرخواهی را در انسان نهادینه می کند. خدای متعال

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۴

در آیه‌ی اول از سوره انفال، به مؤمنین «تقوا» و «اصلاح ذات بین» را توصیه می کند: «اتقوا الله و أصلحوا ذات بینکم…» (انفال،۱)؛ از (مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و خصومت هایی را که در میان شماست، آشتی دهید؟

داشتن تقوا و ارتباط با خداوند و پیروی از دستورات او، لازمه‌ی اصلاح و مصلحت اندیشی نسبت به امور دیگران خواهد بود که از صفات شفقت محسوب می شود (فراهیدی، ۱۴۱۰ ق، ج ۵، ص ۴۴)، (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۷۹۷).

منظور از اصلاح ذات بین این است که آن تیرگی روابط و فسادی را اصلاح کنید که در میان شما پدید آمده است (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص ۶).

هر چه معرفت انسان به خدا و تقوایش بیشتر شود، بهتر و بیشتر در جهت اصلاح و سعادت جامعه حرکت و دلسوزی می کند و از فساد در روابط با دیگران پرهیز می نماید.

از این رو، آثار تربیتی شفقت در دو زمینه‌ی «فردی» و «اجتماعی» قابل بررسی است. در زمینه‌ی فردی، شفقت در دو حوزه‌ی الف. «ارتباط با خدا» و ب. «ارتباط با خود» پیوند می خورد و در حوزه‌ی اجتماعی، شفقت در «ارتباط با خلق خدا و جامعه» مدنظر است.

نکته‌ی مهم آن است که شفقت نقش دوسویه ای در آثار تربیتی دارد؛ هم شفقت، در ایجاد این ویژگی ها تأثیر مثبتی دارد و هم این عوامل، در به وجود آمدن شفقت و میزان آن تأثیرگذار هستند.

۳ – ۱. آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی

قرآن کریم خداوند را «ارحم الراحمین» و برطرف کننده‌ی مشکلات معرفی کرده است که عبارت دیگری از شفقت الهی است: (انبیاء، ۸۳-۸۴).

در روایات اسلامی نیز از خداوند با صفت «شفیق» یادشده است: «یا شفیق…» (مجلسی، ۱۴۲۳ق، ص ۳۹۰؛ کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص ۳۳۹) و از سوی دیگر، به تخلق به اخلاق الهی سفارش شده است:

«تخلقوا بأخلاق الله» (صدرالدین شیرازی، ۱۳۸۳، ج۱، ص ۲۲۷؛ ابن رضوان، ۱۴۰۴ق، ص ۸۵، عبدالرزاق کاشی، ۱۳۸۵، ص ۳۹۵).

توجه به شفقت خداوند و اینکه یکی از اوصاف الهی، شفقت اوست، به انسان کمک می کند خود را به خدا نزدیک و رابطه اش را با حضرت حق بیشتر کند و در نتیجه، اندیشه و رفتارش را بر پایه‌ی شفقت به عنوان یک اخلاق الهی شکل دهد که بالطبع، آثار مفیدی بر شخصیت انسان و رابطه اش با خود و خداوند خواهد داشت و انسان بهتر می تواند از رنج ها حفظ شود و به بهزیستی برسد.

از این رو، در حوزه فردی ابتدا: ۱. تأثیر شفقت در رابطه‌ی فرد با خدا و سپس، ۲. تأثیر شفقت در رابطهی فرد با خودش مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

۳ – ۱ – ۱ . شفقت و ارتباط با خدا

قرآن پیروی از راه هدایت خداوند و تسلیم در برابر اوامر او را موجب نجات از غم و ترس در زندگی می داند: «بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ» (بقره، ۱۱۲)؛ آری! کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛ نه ترسی بر آنان است و نه غمگین می شوند. « فَمَنْ تَبِعَ هُدَای فَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ»(همان، ۳۸)؛

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۵

 کسانی که از هدایت من پیروی کنند، نه ترسی بر آنان است و نه غمگین شوند. مراد، تبعیت از دین خداوند (طباطبایی، ۱۴۱۷ ق، ج ۱، ص ۱۳۴) و تسلیم محض در برابر فرمان الهی است به طوری که تبعیض در احکام و منافع شخصی در میان نباشد (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۴۰۳).

بینش خدامحوری در تمام امور زندگی سبب می شود که شخصیت انسان، بر اساس این باور شکل بگیرد که خداوند، عالم و قادر و شفیق به انسان است و همه ی کارهای او بر اساس حکمت و رحمت و با هدف مشخصی در جریان است.

این امر سبب می شود که انسان به این فکر دست یابد که برای نجات از رنج و تسکین آلام و رسیدن به هدف و سعادت، باید پیرو خداوند و راه حق باشد و یاد خدا به او آرامش می دهد:

«الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد، ۲۸)؛ آنانکه ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا آرامش می یابد. آگاه باشید که دل ها به یاد خدا آرامش می یابد.

همان طور که در تعریف شفقت گذشت، یکی از مؤلفه های آن توجه به رنج و تلاش در راه برطرف کردن آن است.

از سوی دیگر، همواره یکی از رنج های بشر، دل نگرانی های او نسبت به آینده است و آرامش و دلهره، نقش بسیار مهمی در سلامت و بیماری و سعادت و بدبختی انسانها دارد. قرآن با یک جمله‌ی پرمغز، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را برای رهایی از رنج و دلهره به انسان نشان می دهد و می گوید: «بدانید که یاد خدا آرام بخش دل هاست» (مکارم، ۱۳۷۴، ج۱۰، ص ۲۱۱).

در نتیجه‌ی توجه به شفقت الهی، رابطه‌ی فرد به خدا نزدیک می شود و موجب می شود انسان، خدا را در تمام مراحل زندگی به عنوان «ارحم الراحمین» حاضر ببیند و همراهی او را سبب حفظ از خطرات و مشکلات خود بداند. در نتیجه افکار و رفتار خود را بر پایه خدامحوری قرار دهد که آثار مثبت بسیاری در زندگی او دارد، نظیر:

۳ – ۱ – ۱ – ۱ . شفقت موجب عبودیت الهی

عبودیت به معنای فروتنی و خضوع و خشوع است: «أصل العبودیه: الذل و الخضوع» (عروسی حویزی، ۱۴۱۵، ج ۵، ص ۸۳).

عبودیت موجب دوری از گناه و معاصی خداوند و انجام ندادن گناهان کبیره است که نتیجه‌ی آن بخشش گناهان کوچک تر و ورود به جایگاه والا و کریم خواهد بود:

«إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیئَاتِکُمْ وَنُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیمًا» (نساء ۳۱)؛ اگر از گناهان بزرگی که شما را از آن نهی کرده اند اجتناب کنید، از دیگر گناهانتان درمی گذریم و شما را به مکانی نیکو درمی آوریم.

اگر انسان مرتکب خطا شد و گناه کرد، باید توبه و خود را اصلاح کند:

« إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَینُوا فَأُولَئِکَ أَتُوبُ عَلَیهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» (بقره،۱۶۰)؛ مگر آنان که توبه و بازگشت کردند و اعمال بد خود را با اعمال نیک)، اصلاح نمودند، من توبه آنان را می پذیرم؛ که من تواب و رحیمم. با بازگشت به اطاعت و بندگی خدا، رحمت خدا بر فرد خطاکار جاری می شود (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۵۴۹).

«إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِکَ یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا» (فرقان، ۷۰)؛ مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۶

دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدل می کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است.

نکته‌ی بسیار مهم در این بینش، استعانت از لطف و عنایتی است که خداوند نسبت به توبه کنندگان دارد؛ زیرا توبه‌ی واقعی آثار منفی گناه را از روح و روان انسان پاک می کند و به خیر و خوبی تبدیل می کند (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۱۵، ص ۱۶۱) و بالطبع، انسان آرامش روحی می یابد و از رنج گناه میرهد.

توجه به وجود حکمت و شفقت خداوند در زندگی سبب می شود که انسان خود را بندهی خداوند بداند و در این راستا، از زندگی رضایت کامل داشته باشد. امام باقر(ع) فرمودند:

«در میان مخلوق خدا، سزاوارترین فرد به تسلیم در برابر قضای خدای متعال، کسی است که خداوند را بشناسد و هرکه به قضا راضی باشد، قضا بر او وارد شود و خدا اجر او را بزرگ کند و هر که قضا را ناخوش دارد، قضا بر او وارد شود و خدا اجرش را تباه سازد» (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص ۶۲). این فرد اراده اش در گرو ارادهی خداوند است و خود را فرمانبردار او می داند.

نتیجه‌ی معرفت و آگاهی شخص مشفق، عبودیت او در برابر خداوند است و عبودیت سبب بی نیازی فرد از غیر خدا می شود. امام حسین (ع) می فرماید:

«خدای متعال بندگانش را نیافریده، مگر برای آنکه او را بشناسند و هنگامی که او را شناختند، عبادتش می کنند و زمانی که او را عبادت کردند، از پرستش غیر او بی نیاز می گردند» (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۵، ص ۳۱۲)

در نتیجه، عبودیت و فرمانبرداری از خداوند موجب آرامش انسانی می شود و توجه به این امر، به انسان کمک می کند انسان به قضا و قدر الهی راضی باشد، تابع اراده‌ی خدا شود و به هنگام اشتباه، گناه و احساس رنج ناشی از آن دو، راه نجات خود را در توبه ببیند که این امر، موجب کاهش رنج درونی اوست و عامل دریافت رحمت و بخشش الهی خواهد بود.

۳- ۱ – ۱ – ۲. شفقت و توکل بر خداوند در همه امور

توکل یکی دیگر از آثار توجه به شفقت الهی است و گاه خود از عوامل شفقت است. کسی که امر خود را به خدای شفیق واگذار کند و واقعا به تدبیر و تقدیر الهی اعتماد نماید، خداوند شفیق امور او را کفایت می کند:

«وَمَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا… وَمَنْ یتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(طلاق، ۲ و ۳)؛ و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند… و هر که به خدا توکل کند، خدا، وی را بس است».

منظور از توکل، سپردن کارها به خداوند و اعتماد بر لطف اوست، خدایی که نسبت به انسان، رحیم و مهربان است و قدرت حل هر مشکلی را دارد مکارم، ۱۳۷۴، ج ۲۴، ص ۲۳۸).

از این رو، امام علی(ع) توکل را موجب آسان شدن کارها و رام شدن مشکلات می داند: «هر که توکل کند بر خدا، سختی ها برای او نرم گردد و اسباب بر او سهل و آسان شود» (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص ۱۹۷).

توکل می تواند هم از مشکلات جلوگیری کند و هم سبب تسکین رنج های پدید آمده باشد (که از آن به شفقت انسان یاد می شود). انسان متوکل، در همه‌ی لحظات سخت و خوش زندگی،

آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی …    صفحه ۱۰۷

به خدا تکیه می کند و امید خود را به او گره می زند. همین امر باعث کم شدن رنج او می شود، هرگز احساس حقارت و ضعف نمی کند؛ زیرا خداوند را به بزرگی شناخته است و به تعبیر امام على (ع)، کسی که خداوند را به عظمت شناخت، دیگران در نظر او کوچک اند (نهج البلاغه، خطبه‌ی ۱۹۳).

چنین شخصی به اتکای لطف خدا و علم و قدرت بی پایان او، خود را پیروز و فاتح می بیند و حتی شکست های مقطعی، او را مأیوس نمی سازد.

روحیه‌ی توکل، امید آفرین، نیروبخش و باعث تقویت اراده و شفقت ورزی است و در صورت توکل، سخت ترین لحظات زندگی انسان، در سایه‌ی امید به خدا قرار می گیرد و انسان بهتر می تواند آنها را مدیریت کند.

۳ – ۱ – ۱ – ۳ . توجه به اوامر و نواهی الهی

خدای شفیق، به وسیله‌ی اوامر و نواهی خود، راه رستگاری و سعادت و رهایی از رنج های مادی و معنوی را به انسان نشان داده و در واقع، تمام دستوراتش ناشی از شفقت و خیرخواهی به انسان است؛ چنانکه خود عامل نزول دین را رحمت و رأفت الهی برای خروج مردم از تاریکی شرک و جهل و نادانی، به سوی نور ایمان و توحید و علم (مکارم، ۱۳۷۴، ج ۲۳، ص ۳۱۸) دانسته است:

«هُوَ الَّذِی ینَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آیاتٍ بَینَاتٍ لِیخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ» (حدید، ۹).

امام علی(ع) توجه به خداوند و اوامر او را موجب یاری خداوند می داند که سود آن، به شخص انسان و نه به خداوند می رسد:

«خداوند می فرماید: ای فرزند آدم! تو را نیافریدم تا از تو سودی ببرم، بلکه آفریدمت تاتو از من سود بری؛ پس به جای هر چیز، مرا برگزین؛ زیرا من یاور تو به جای هر چیز هستم» (ابن أبى الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص ۳۱۹).

توجه انسان به شفقت و خیرخواهی خداوند نسبت به انسان سبب می شود که او با عمل به دستورات الهی، خود را از خطرات اعمال خلاف و بالطبع، رنج ناشی از آنها حفظ کند.

هدف از تهدیدات خداوند بر مخالفت با دستوراتش نیز محافظت از انسان و پیشگیری اوست و برخی جنبه‌ای درمان و تسکین دارند؛ انذار و تبشیر الهی از باب دلسوزی و شفقت نسبت به انسان هاست تا خود را به خلاف آلوده نسازند و گرفتار رنج آن نشوند؛ برای نمونه، خداوند متعال هنگامی که به اقامه ی نماز فرمان می دهد، جلوگیری از انجام خلاف را به عنوان فایده ی آن یادآور می شود:

«أَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ» (عنکبوت، ۴۵)؛ نماز را برپا دار که نماز انسان را از زشتی ها و گناه باز می دارد.

در این بازداشتن در آن است که یاد خدا انسان را از انجام گناه و حتی فکر کردن به آن را باز می دارد (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۶، ص ۱۳۳).

۳ – ۱ – ۱ – ۴ . شفقت موجب یادآوری نعمت خداوند و عامل غفلت زدایی

مشکلات انسان، همیشه ناشی از ندانستن نیست، بلکه در موارد بسیاری ناشی از غفلت، فراموشی و بی توجهی است. یکی از آثار توجه به شفقت خداوند، غفلت زدایی از انسان برای اصلاح اندیشه و رفتار او و بالتبع، رفع رنج از خویش است …

متن ادامه دارد… برای دریافت فایل کامل این مقاله از طریق گزینه دانلود اقدام نمایید.

مقالات مشابه با موضوع شفقت :

بررسی مولفه‌ های بهزیستی روان‌ شناختی ریف در نهج‌ البلاغه

خاستگاه تربیتی مدارا در قرآن کریم و سیره معصومین (ع)

واژگان و اصطلاحات پرتکرار مقاله: شفقت ؛ شفیق ؛ بهزیستی ؛ مهربانی ؛ رأفت ؛ دلسوزی ؛ تربیت ؛ اخلاق ؛ همدلی ؛ همدردی ؛ رنج ؛ ترحم ؛ عطوفت ؛ غمخواری

عناوین مشابه جستجو شده:

آثار شفقت

آثار تربیتی شفقت

مولفه های شفقت

شفقت در قرآن و حدیث

آثار فردی و اجتماعی شفقت

جایگاه شفقت در اخلاق فردی

جایگاه شفقت در اخلاق اسلامی

جایگاه شفقت در اخلاق اجتماعی

جایگاه شفقت در تعلیم و تربیت اسلامی

انتهای پیام مقاله: آثار تربیتی شفقت در حوزه فردی و اجتماعی از منظر قرآن و حدیث

مطالعه بیشتر