بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به | فهم قرآن

بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ نویسندگان: کمیل راجانی؛ سید رضا مودب؛ موضوع: حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به ؛ تعداد صفحات: ۲۵؛ فرمت فایل: PDF؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث ؛  برچسبها: حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به | فهم قرآن | حجیت ظواهر قرآن | تاویل قرآن

عنوان مقاله: بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به

مشخصات مقاله بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به:

عنوان مجله: دوفصلنامه کتاب قیم؛ نویسندگان: کمیل راجانی؛ سید رضا مودب؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی ؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث

واژگان پرتکرار مقاله:

حدیث بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به ؛ فهم قرآن ؛ فهم آیات قرآن ؛ حجیت ظواهر قرآن ؛ حجیت ظاهر قرآن ؛ فهم قرآن ؛ تاویل قرآن ؛ امام باقر ؛ قتاده بن دعامه

بخشی از متن مقاله بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به

۱- مقدمه

از دیر باز فهم قرآن یک مسئله جدی بین مسلمانان بوده و بحث های همچون قابل فهم بودن یا نبودن قرآن، حجیت یا عدم حجیت ظواهر قرآن، حوزه و محدوده تفسیر، در قرن های اول و دوم نیز رایج بوده است. همه گروهای محققین از متکلمین گرفته تا اخباریون، این بحث ها را پی می گرفتند.

تحقیق ذیل کاوشی در همین زمینه است و درباره بررسی حدیثی از روضه کافی کلینی که به بحث فهم، تفسیر و معرفت قرآن می پردازد. آیا قرآن قابل فهم می باشد؟ اگر می باشد، چه کسی می تواند بفهمد؟ آیا فهم نازل تری هم وجود دارد که افراد عادی بتواند درک کنند؟

آن حدیث، به پرسش های فوق می پردازد؛ از سوی دیگر، همین حدیث دست آویز برخی اخباری ها برای عدم حجیت ظواهر قرآن شده است. این نوشتار مشتمل بر مباحث سند، فقه الحدیث و آسیب ها است و با یک نتیجه گیری به پایان می رسد.

۲- روایت انما یعرف القرآن من خوطب به

« عده من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن أبیه عن محمد بن سنان عن زید الشحام قال:

دخل قتاده بن دعامه علی أبی جعفر (ع) فقال یا قتاده أنت فقیه أهل البصره فقال هکذا یزعمون فقال أبو جعفر (ع) بلغنی أنک تفسر القرآن فقال له قتاده نعم فقال له أبو جعفر (ع) بعلم تفسره أم بجهل قال الا بعلم فقال له أبو جعفر (ع) فإن کنت تفسره بعلم فأنت أنت و أنا أسألک

قال قتاده سل قال أخبرنی عن قول الله عز و جل فی سبا و قدرنا فیها السیر سیروا فیها لیالی و أیاما آمنین فقال قتاده ذلک من خرج من بیته بزاد حلال و راحله و کراء حلال یرید هذا البیت کان آمنا حتى یرجع إلى أهله

فقال أبو جعفر (ع) نشدتک الله یا قتاده هل تعلم أنه قد یخرج الرجل من بیته بزاد حلال و راحله و کراء حلال یرید هذا البیت فیقطع علیه الطریق فتذهب نفقته و یضرب مع ذلک ضربه فیها اجتیاحه

قال قتاده اللهم نعم فقال أبو جعفر (ع) ویحک یا قتاده إن کنت إنما فسرت القرآن من تلقاء نفسک فقد هلکت و أهلکت و إن کنت قد أخذته من الرجال فقد هلکت و أهلکت ویحک یا قتاده ذلک من خرج من بیته بزاد و راحله و کراء حلال یروم هذا البیت عارفا بحقنا بهوانا قلبه کما قال الله عز و جل – فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم ولم یعن البیت فیقول إلیه فنحن و الله دعوه إبراهیم (ع) التی من هوانا قلبه قبلت حجته و إلا فلا یا قتاده فإذا کان کذلک کان آمنا من عذاب جهنم یوم القیامه قال قتاده لا جرم و الله الا فسرتها إلا هکذا فقال أبو جعفر (ع) ویحک یا قتاده انما یعرف القرآن من خوطب به » (کلینی، ۱۶۰۷، ج ۱، صص ۳۱۱-۳۱۲).

٣- ترجمه روایت انما یعرف القرآن من خوطب به

زید بن شحام گوید: قتادہ بن دعامه (یکی از مفسران و بزرگان اهل سنت) خدمت امام باقر (ع) شرفیاب شد حضرت بدو فرمود:

ای قتاده تو فقیه اهل بصره هستی؟ عرض کرد: چنین پندارند. امام باقر بدو فرمود: شنیده ام تو قرآن تفسیر می کنی؟ قتاده گفت: آری. امام باقر (ع) فرمودند:

از روی دانش و علم تفسیر می کنی یا ندانسته؟ قتاده گفت: نه، بلکه از روی علم و دانش. امام باقر (ع) فرمودند: اگر چنان است که از روی علم تفسیر می کنی بجاست و من از تو پرسش کنم. قتاده گفت: بپرسید. امام(ع) فرمودند:

مرا خبر ده از گفتار خدای عز و جل که در سوره سبأ فرماید: «و معین کردیم در آن (منزلگاه ها برای سیر و در آنجا شب ها و روزها به آسودگی و ایمنی راه سپارید» (سبأ: ۳۶/ ۱۸).

قتاده گفت: این آیه درباره آن کسی است که از خانه خویش به قصد زیارت خانه کعبه بیرون آید و توشه حلال با خود بردارد و مرکب حلال داشته باشد و کرایه اش را از مال حلال بپردازد چنین کسی در امان و آسایش است تا به خانه خویش باز گردد. امام باقر (ع) فرمودند:

ای قتاده تو را بخدا سوگند دهم آیا می دانی که بسا مردی با توشه حلال و مرکب و کرایه حلال از خانه خویش به قصد زیارت کعبه بیرون آید و دچار راهزن گردد و خرجی راه او را ببرند و از این گذشته کتکی هم به او بزنند که به حد هلاکت رسد؟ قتاده پاسخ داد: آری بخدا، امام (ع) فرمودند:

وای بر تو ای قتاده اگر تو قرآن را پیش خود تفسیر می کنی که خود هلاک گشته و دیگران را به هلاکت رسانده ای و اگر از دهان مردم گرفته ای باز هم هلاک شده و مردم را نیز به هلاکت رسانده ای؛ وای بر تو ای قتاده، این آیه درباره کسی است که از خانه خویش با توشه و مرکب و کرایه حلال به آهنگ زیارت خانه کعبه بیرون آید و به حق ما عارف و آشنا باشد و در دل، هوای ما داشته باشد؛ چنانچه خدای عز و جل فرمود:

و دل های مردم را چنان کن که هوای آنها کند» (ابراهیم: ۱۶/ ۳۷) و مقصود ابراهیم، اشتیاق به خانه نبود و گرنه می گفت: «هوای آن کند» (و اینکه «الیهم» گفت و ضمیر را جمع آورد، مقصودش ما بوده ایم)

پس ماییم بخدا سوگند، مقصود مقصود از ادعای ابراهیم ما (اهل بیت) هستیم که هر که در دل هوای ما کند، حج او پذیرفته است وگرنه، حجش پذیرفته نیست؛ ای قتاده هر کس چنین باشد از عذاب جهنم در روز قیامت در امان و آسوده است و این است مقصود از آسایش و امان در آیه).

قتاده گفت: به همین دلیل من هم دیگر این آیه را جز بدین نحو (که تفسیر فرمودی) تفسیر نخواهم کرد. امام (ع) فرمودند:

وای بر تو ای قتاده، قرآن را تنها آن کسی می فهمد که بدو خطاب شده است (رسولی محلاتی، ۱۳۶۶، ج ۲، صص ۱۶۲-۱۶۶).

۴- سند حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به

اگرچه این حدیث در روضه کافی آمده است، ولی سندش نسبتا معتبر است. در سلسله سند فردی پیدا نمی شود که ذم صریح داشته باشد به جز محمد بن سنان که تضعیف های درباره او ذکر کرده اند (برای تفصیل بیشتر ر.ک: نجاشی، ۱۳۹۵، ص ۳۲۸).

وی از میراث غلو احادیث نقل می کرده ولی گفتگوی عبدالله بن محمد بن عیسی با صفوان بن یحیی، پیرامون وی نشان می دهد که در دورهای وی به این اندیشه ها گرایش داشته ولی بعد معتدل شده است.

ثانیا امام جواد (ع) در اواخر عمر شریف شان از محمد بن سنان تمجید کردند که باز هم دال بر این است که قدحها بر ایشان، مربوط به اوایل زندگی ایشان بوده است و به همین دلیل شاید علامه مجلسی در مرآت درباره حدیث های وی «ضعیف على المشهور بمحمد بن سنان و معتبر عندی» ارزیابی می کنند (مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۰۹/ برای اطلاع بیشتر ر.ک: عرب و نقی زاده، ۱۳۹۰، صص۱۹۷-۱۷۰)

درباره زید شحام که راوی بلا واسطه این حدیث است، روایات مادحه وارد شده است که بسیار جالب توجه است

قبل از ورود به فقه الحدیث، بررسی شخصیت قتادہ بن دعامه لازم به نظر می رسد. گرچه وی در سلسله سند این روایت قرار نگرفته است ولی طرف مناظره و گفتگو در این روایت است؛ لذا بیان شرح حال کوتاه وی لازم است.

مجلسی در مرآت درباره وی چنین می نویسد: «قتادہ بن دعامه من مشاهیر محدثی العامه و مفسریهم، روى عن أنس بن مالک و أبی الطفیل و سعید بن المسیب و الحسن البصری» (مجلسی، ۱۴۰۴، ج۲۶، ص۶۰۷).

در رجال اهل سنت نیز از وی خیلی تمجید شده است و درباره وی نوشتند که وی به رأى فتوی نمیداده. برای اطلاع بیشتر می توان به تهذیب الکمال رجوع کرد (ر.ک به: مزی، ۱۶۱۳، ج ۲۳، ص ۵۰۹).

۵- فقه الحدیث روایت انما یعرف القرآن من خوطب به

روایت مورد بحث حکایتی از سؤال و جواب امام باقر (ع) با قتادہ بن دعامه پیرامون آیاتی از قرآن در موضوع امن و امان برخی از آبادیها و منطقه هاست. مخفی نماند که همین گفتگوها، دیگر امامان (ع) با افراد دیگر نیز داشتند که در جوامع روایی شیعه نقل شده است.

معلوم می شود که این استدلال یک چیز کلیدی بوده که امامان (ع) با مدعیان تفسیر قرآن به آن احتجاج می نمودند. به هر حال امام (ع) به قتاده گوشزد می کند که تفسیر واقعی کار ایشان و امثال ایشان نیست. به عنوان مثال، تفسیر آیه ای از سوره سبأ از وی پرسید و ایشان به حسب علم خودش جواب داد. امام ضمن بیان معنای تأویلی، جواب وی را رد نمودند.

مهمترین نکته در این بحث فهم مقصود واقعی امامان (ع) و نکته اشکال ایشان بر وی است. آیا امام (ع) می خواسته از تفسیر مصطلح امروزی منع کند یا نه؟

ایشان در صدد این بوده که بگوید، معرفت واقعی نسبت به حقایق قرآنی از آن ایشان و خاندان ایشان می باشد و برداشت دیگران مربوط به لایه های عمیق قرآنی حجیت ندارد.

اگر واژه «یعرف القرآن» را به معنای عرفان و معنای واقعی بگیریم، آن وقت مطلب روشن تر می شود که حق فهم معنای واقعی و بطون قرآنی منحصر به اهل بیت (ع) است و دیگران آن لایه های عمیق را متوجه نمی شوند و اقوال آنها در این بخش، حجیت نیز نخواهد داشت. راغب در مفرداتش واژه عرفان و معرفت را چنین توضیح داده است:

«المعرفه والعرفان: إدراک الشیء بتفکر وتدبر لأثر هو هو أخص من العلم، و یضاده الإنکار و یقال: فلان یعرف الله ولا یقال: یعلم الله متعدیا إلى مفعول واحد، لا کان معرفه البشر لله هی بتدبر آثاره دون إدراک ذاته و یقال: الله یعلم کذ، ولا یقال: یعرف کذا، لما کانت المعرفه تستعمل فی العلم القاصر المتوصل به بتفکر و أصله من: عرفت. أی: أصبت عرقه. أی: رائحته، أو من أصبت عرفه. أی: خده» (راغب اصفهانی، ۱۶۱۲، صص ۵۶۰-۵۶۱).

نتیجه گیری

با بررسی تحلیلی حدیث حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به نتایج ذیل به دست آمد:

۱- حدیث به واسطه حضور محمد بن سنان در سلسله روات آن، بنا به نظر برخی رجالیون، مشکل سندی ندارد.

۲- احادیث تفسیری معصومین (ع) را می توان به سه گونه عمده ترجمه، تفسیر و تأویل تقسیم نمود.

٣- بین ظاهر آیه و تاویل آیه، عدم هماهنگی بدوی وجود دارد.

۴- بیان تاویل قرآن مختص به امامان (ع) است یا مختص به کسی است که علوم امامان (ع) را داشته باشد؛ زیرا آنان هستند که مناط حکم را می دانند.

۵- توبیخ امام (ع) نسبت به قتاده، به دلیل تاویل نادرست او از آیه قرآن بوده است.

۶- مراد از واژه «یعرف» در انما یعرف القرآن من خوطب به معرفت واقعی و تام می باشد.

۷- ظواهر قرآن، حجیت دارد؛ گرچه تاویلات قرآنی، مختص به راسخان در علم است.

مقالات مرتبط با موضوع فهم قرآن (برای دانلود روی عنوان مقالات کلیک نمایید):

جایگاه حدیث در فهم قرآن ؛ مقارنه و تطبیق آراء میرزا مهدی اصفهانی و اخباریان

بررسی اعتبار معرفت­ شناختی تخیل خلاق در حوزه فهم آیات قرآن

روش‌ های به‌ کارگیری قاعده جری و تطبیق در حوزه فهم قرآن

آسیب‌ های مبنایی و روشی قرآنیون در فهم و تفسیر قرآن

رهیافت صوفیانه حرالی اندلسی در نظریه فهم قرآن

فهم قرآن کریم از منظر ‌نظم شبکه‌ ای ‌یا فراخطی

نقد نظریه نیاز فهم مقاصد قرآن به اسباب نزول

نقد قرینه بودن سنت برای فهم قرآن

انتهای پیام مقاله: بررسی تحلیلی حدیث انما یعرف القرآن من خوطب به

مطالعه بیشتر