روش شناسی روایات تفسیری امام سجاد (ع) در حوزه تبیین معنا | علوم قرآن و حدیث

روش شناسی روایات تفسیری امام سجاد (ع) در حوزه تبیین معنا ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ نویسندگان: محمدکاظم رحمان ستایش؛ محمدعلی مهدوی راد؛ عذرا میثاقی؛ موضوع: روش شناسی روایات تفسیری امام سجاد؛ تعداد صفحات: ۳۶؛ فرمت فایل: PDF؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث ؛ برچسبها: روش شناسی روایات تفسیری  | روایات تفسیر امام سجاد (ع) | تبیین معنا

عنوان مقاله: روش شناسی روایات تفسیری امام سجاد (ع) در حوزه تبیین معنا

مشخصات مقاله روش شناسی روایات تفسیری امام سجاد (ع) در حوزه تبیین معنا:

عنوان مجله: دو فصلنامه کتاب قیم؛ مجلات علمی پژوهشی علوم قرآن و حدیث ؛ حوزه موضوعی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ نویسندگان: محمدکاظم رحمان ستایش؛ محمدعلی مهدوی راد؛ عذرا میثاقی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷

چکیده

مقدمه:

منظور از روایات تفسیری روایاتی است که مبنای تفسیر نقلی قرآن قرار می‌گیرد(معرفت، ۱۳۸۵، ج۲، ص۱۷) و معنای ارتکازی آن نزد صاحبان تفاسیر روایی، فراتر از معنای اصطلاحی تفسیر به نظر می رسد. ایشان از هر روایتی که به نوعی به فهم آیات قرآن کمک کند در تفسیر بهره جسته اند.

در پژوهشی این معنای نانوشته، اینگونه تحریر شده است: «روایتی که بخشی از آیه، در آن مذکور باشد و یا روایت، ناظر به آیه ای باشد که خود آیه در حدیث، مذکور نیست، اما حدیث به بیان مراد خداوند در آن آیه پرداخته و یا زمینه فهم آن را فراهم ساخته است»(مهریزی، ۱۳۸۹، ص۶)

پس دامنه روایات تفسیری علاوه بر روایات تبیینگر مفهوم ظاهری، شامل روایات بیان معنای باطنی، مصداق، قرائات، فضائل و خواص تالوت آیات، اسباب نزول، استناد به آیات، تضمین و تفسیر آیه با عمل به مفاد آن خواهد بود.

پیوند ناگسستنی میان قرآن و اهل بیت(ع) که از حدیث «ثقلین» و ده ها روایت دیگر برمی آید، بایسته بودن مطالعه تحلیلی و روش شناختی سخنان تفسیری معصومان(ع) را آشکار می سازد.

وقتی از روشمندی تفسیر سخن می گوییم، به چگونگی غور مفسر در قرآن برای حل ابهام های عارض شده بر آیات و کشف مراد جدی خداوند نظر داریم (که اعم از روش تفسیر به معنای منابع تفسیر خواهد بود)(بهجت پور، ۱۳۹۱، ص۳۰)

از دیگر سو، توسعه علم تاریخ تفسیر، با بررسی روایات تفسیری به جای مانده از هر مقطع تاریخی میسر می شود و به جای گسترده دیدن دامنه تحقیق و در نتیجه عدم بررسی دقیق شواهد، باید در قالب موضوعات جزئی به این مهم پرداخته شود.

محدود کردن دامنه پژوهش به روایات تفسیری بیانگر معنا از امام سجاد (ع)، علاوه بر لزوم جزئی نگری و بررسی دقیقتری که شامل تک تک روایات موجود بشود، به این سبب است که عدم تفکیک انواع تبیین معنا، خلط میان تفاسیر ظاهر و باطن آیات و شبهاتی درباره تفسیر شیعه از سوی برخی مخالفان را موجب شده است(معرفت، ۱۳۸۵، ج۱، ص۴۴۷).

روایات بیانگر معنای ظاهری از میان روایات تفسیری به تعریف اصطالحی تفسیر نزدیکتر هستند. دسته بندی دقیق آنها، ارائه آمار مستند درباره هر نوع و نسبت سنجی میان آنها و مجموع روایات تفسیری امام سجاد (ع) می تواند روشنگر زوایایی از اهداف و شیوه های تفسیری امام سجاد (ع) باشد.

برخی ارزیابیها در عناوین و نتایج متن به صراحت خواهد آمد و بخشی با دقت در محتوا، قابل کشف خواهد بود.

در این پژوهش تالش شد مجموعه ای کامل از روایات تفسیری حضرت فراهم شود. از آنجا که در برخی روایات، با واژگانی غیر از نام و صفت(مانند عنوان اب یا جد) از ایشان سخنی نقل شده است، جستجو به وسیله ابزارهای رایانه ای دشوار بود؛ بنابراین کتابهای بحارالانوار، صحیفه سجادیه، البرهان فی تفسیر القرآن، نورالثقلین، تفسیر فرات کوفی، تفسیر صافی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، تفسیر عیاشی و تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی به صورت دستی جستجو شد.

برای تکمیل، فهرست آیات موجود در کتاب الصحیفه السجادیه الجامعه و مجموعه های موجود از روایات تفسیری امام سجاد (ع) نیز مورد غفلت نبود و با استفاده از آنها روایات موجود در منابع اهل سنت و کتب تفسیر مجمع البیان و التبیان، به روایات امام سجاد (ع) اضافه شد.

هر روایتی که در سند آن نام حضرت به عنوان آخرین معصوم، آمده باشد، تفسیر حضرت و روایاتی که از معصومان قبل از خود نقل کرده اند، بدین شرط که ایشان اولین راوی معصوم باشند، تفسیر روایی حضرت به حساب آمد.

در نتیجه ـ با حذف مکررات ـ بیش از ۵۳۰ روایت تفسیری جمع آوری و پس از مصدریابی، ذیل آیات قرآن مرتب شد.

با بررسی فقه الحدیثی و با مالک «موضوع و کاربرد»، پانصد روایت گونه شناسی شدند. جهت صدور روایت، موضوع و قالب عرضه آن، در گونه شناسی روایات تاثیری ندارد؛ چه بسیار روایاتی که ظاهراً استناد به قرآن است اما جهت تبیین مجمالت قرآنی میتوان از آنها استفاده کرد و یا روایاتی که قالب اصلی آنها دعا، موعظه، خطابه و … است اما در تفسیر قرآن کاربرد دارند.

گاه یک روایت، در چند گونه تفسیری قابل عرضه است؛ پس آمار گونه های تفسیری، مساوی با مجموع روایات تفسیری حضرت نیست. در دسته بندی های موجود از گونه های روایات تفسیری، زیرشاخه های آنها ارائه و تعریف نشده بود و همین امر موجب سلیقه ای عمل کردن در تفکیک این روایات، از گونه های دیگر می شد.

با دقت در منابع علوم قرآنی، اصول فقه و مضمون روایات، تالش شد تا چارچوبی متقن برای روایات تبیینگر معنای ظاهر عرضه شود. روایات هر دسته تحلیل روش شناختی شد و از روایات تفسیری و آیات، آمار گرفتیم. روایات طوالنی که در اغلب جوامع حدیثی، تقطیع شده است، تقطیع شده آمد و هر یک جداگانه شمارش شد.

اگر در یک روایت، تفسیر ظاهر برای دو یا چند آیه وجود داشت، هرکدام را تفسیر جداگانه فرض کردیم. برای تحلیل نهایی، روایات از نظر موضوع، قالب عرضه و جهت صدور مورد دقت قرار گرفتند و بر اساس اطالعات به دست آمده، این پژوهش درباره روایات تفسیری تبیین کننده معنا، سامان یافت.

روایات تفسیری تبیین کننده معنا یا در پی بیان معنای ظاهری است و یا معنای باطنی را مد نظر دارد. در ادامه، پس از بررسی هر گونه، به تحلیل روشش ناختی مجموعه تفسیر حضرت در این دو قالب می پردازیم.

نتیجه گیری:

روایات تفسیری امام سجاد (ع) در حوزه تبیین معنا یا در پی بیان معنای ظاهری آیات قرآن کریم است و یا معنای باطنی که فراتر از ظاهر میباشد را مد نظر دارد. معنای ظاهری در کلام امام سجاد (ع) در قالب ایضاح لفظی و ایضاح مفهومی تبیین شده است.

ایضاح لفظی الفاظ، بیان معنای عرفی مفردات، بیان عرف خاص قرآنی و بیان مصادیق و لوازم الفاظ را شامل می شود. ایضاح مفهومی در روایات امام سجاد (ع) شامل این موارد است:

الف) تبیین مجمل: از مهمترین اسباب اجمال در آیات قرآن که در روایات تفسیری امام سجاد (ع) تبیین شده اند این موارد است: اجمال در معنای حروف و ادوات؛ محذوفات و مقدرات؛ نامعین بودن مرجع ضمیر؛ اشتراک در معنای کالم در دو حوزه معنای سیاقی مفردات و اجمال موجود در اسامی موصول و صله آنها. حضرت در سه حوزه آیات اعتقادی، آیات تاریخی و آیات تاریخی نیز به تفصیل موضوعات قرآنی پرداخته اند.

ب) رفع تشابه.

ج) تفصیل مبهمات.

د) بیان تخصیصات و مقیدات با دقت در قراین.

در مجموع ۱۲ مورد بیان معنا و مصداق باطنی را در روایات امام سجاد (ع) شاهدیم. این تعداد در نسبت با مجموعه روایات تفسیری حضرت، نشان می دهد بیان تفسیر باطنی، رویکردی غالب در روایات تفسیری امام سجاد (ع) نیست.

از میان قریب به ۵۳۶ روایات تفسیری امام سجاد (ع) ذیل حدود ۵۳۵ آیه از قرآن (کمتر از ده درصد کل آیات قرآن) که از منابع استخراج شده اند، ۱۷۵روایت، در بیان تفسیر ظاهری ۲۱۰ آیه کاربرد دارد. این میزان حدود یک سوم روایات تفسیری امام سجاد (ع) را تشکیل می دهد.

حضرت جلسات تفسیر مداوم و یا تفسیر مکتوب و پیوسته از قرآن کریم نداشته اند و تعداد روایات تبیینگر ظاهر قرآن که از ایشان به دست ما رسیده تنها سه درصد از کل آیات قرآن کریم را در برمی گیرد.

اهداف امام سجاد (ع) در پرداختن به آیات قرآن ناظر به این امور بوده است: شرح و تبیین مفاهیم ظاهری کالم؛ زنده کردن آیات قرآن و روح بخشیدن به مضامین قرآنی در آن عصر؛ آموزش روش تفسیر صحیح؛ رشد اخلاقی و دینی جامعه؛ پاسخ به سؤالات تفسیری مخاطبان و رفع اشکالات واضح؛ بیان تفاصیل تاریخی، اعتقادی، فقهی و … ذیل آیات.

مقالات مرتبط با موضوع روایات تفسیری (برای دانلود روی عنوان مقالات کلیک نمایید):

جایگاه روایات تفسیری اهل بیت (ع) در زاد المسیر

رویکرد روش‌ شناختی به روایات تفسیری قرآن با قرآن

شان تعلیمی روایات تفسیری از دیدگاه علامه طباطبایی

نسخ در روایات تفسیری ابو حمزه ثمالی، بررسی و نقد

تحلیل و بررسی روایات تفسیری درباره عبداللّٰه بن سلام

واکاوی باورهای بنیادین در روایات تفسیری سوره مومنون

تحلیل صدوری متنی روایات تفسیری پیامبر در منابع فریقین

اعتبارسنجی عقل تاویل‌ گرا در روایات تفسیری مجاهد بن جبر

پژوهشی نو در گونه‌ شناسی مدالیل روایات تفسیری و فواید آن

اعتبار سنجی روایات تفسیری ناظر بر عقوبت حضرت یوسف(ع)

تحلیلی پیرامون شفابخشی قرآن با رویکرد به آراء و روایات تفسیری

بررسی تطبیقی روایات تفسیری آیه ذنب النبی(ع) بر پایه قواعد تفسیری

تحلیل انتقادی برداشت‌ های صورت گرفته از روایات تفسیری سبعا من المثانی

تحلیل و ارزیابی گونه‏‏‏ های روایات تفسیری سوره حمد بر محور تفسیر نورالثقلین

روش‌ شناسی تفسیر واژگانی اهل بیت با محوریت روایات تفسیری اصول الکافی

جستاری در آیه «و لیطوفوا بالبیت العتیق» در پیوند با طواف نساء بر پایه روایات تفسیری

واژگان پرتکرار مقاله:

روش شناسی روایات تفسیری؛ امام سجاد (ع)؛ تبیین معنا؛ احادیث تفسیری؛ تفسیر نقلی؛ روایت تفسیری؛ تفسیر اهل بیت؛ تفسیر روایی؛ روش های تفسیری امام سجاد (ع)؛ شیوه های تفسیری امام سجاد (ع)؛ گونه شناسی روایات تفسیری؛

مطالعه بیشتر