شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امیر مومنان (ع) از دیدگاه نهج البلاغه

معرفی اجمالی مقاله: شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امیر مومنان (ع) از دیدگاه نهج البلاغه ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ نویسندگان: فاطمه سعیدی؛ سید علی علم الهدی؛ محسن قاسم پور؛ موضوع: شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی ؛ تعداد صفحات: ۲۲؛ فرمت فایل: PDF؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ واژگان کلیدی: وظیفه گرایی اخلاقی ؛ اخلاق علوی ؛ اخلاق هنجاری ؛ نهج البلاغه ؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث

عنوان کامل مقاله: شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امیر مومنان (ع) از دیدگاه نهج البلاغه

مشخصات مقاله شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی :

مشخصات نشر: دوفصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث؛ سال انتشار: ۱۳۹۷، دوره ۴، شماره ۲، صفحه ۶۱-۸۲؛ نویسندگان: فاطمه سعیدی؛ سید علی علم الهدی؛ محسن قاسم پور.

نحوه ارجاع به این مقاله: سعیدی، فاطمه و همکاران، «شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امیر مومنان (ع) از دیدگاه نهج البلاغه»، دوفصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، دوره ۴، شماره ۲، صفحه ۶۱-۸۲.

مشخصات نویسندگان: ۱. فاطمه سعیدی: دکتری علوم و معارف نهج البلاغه دانشگاه پیام نور . ۲. سید علی علم الهدی: دانشیار گروه فلسفه اسلامی دانشگاه پیام نور .۳. محسن قاسم پور: دانشیار دانشگاه کاشان.

متن مقاله:

صفحه ۶۱

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی …    صفحه ۶۲

مقدمه

در طول تاریخ، مکاتب و دیدگاه های متنوعی از سوی اندیشمندان و فیلسوفان شرق و غرب در حوزه ی فلسفه اخلاق پدید آمده است و بسیاری از فیلسوفان، از روزگار یونان باستان تاعصر حاضر، همواره کوشیده اند تا متناسب با مبانی فکری و فلسفی خود، دیدگاه اخلاقی خاصی را ارائه دهند.

اخلاق هنجاری رویکردی در اخلاق است که پایه ای ترین احکام اخلاقی درباره‌ی درست و نادرست یا خوب و بد را شناسایی و تبیین می کند (هولمز، ۱۳۸۵، ص ۳۹ و ۴۱-۴۲) تا از این طریق، فرد بداند چه کاری برای او، از لحاظ اخلاقی، درست است و به هنگام تعارضات اخلاقی، چگونه باید عمل کند (مصباح یزدی، ۱۳۸۷، ص ۲۴).

مکتب اخلاقی وظیفه گرایانه یکی از مکاتب اخلاق هنجاری است که معیار تعیین خوب و بد اخلاقی را عمل به وظیفه معرفی می کند.

از آنجا که یکی از معضلات امروز جوامع اسلامی، فقدان یا ضعف اخلاق متناسب با آموزه های قرآنی، نبوی و علوی است و از طرفی، آموزه ها و رفتارشناسی اخلاق علوی، جلوه ی تام آموزه های قرآنی و نبوی است؛ بنابراین، رجوع به متن نهج البلاغه، استخراج، سازماندهی و تحلیل گزاره هایی که بر اخلاق علوی دلالت دارند، می تواند ترجمانی اساسی و مصداقی حقیقی از آموزه های قرآنی را ارائه دهد که بیانگر مدرسه ی اخلاقی نبوی باشد.

یکی از مبانی اساسی اخلاق در دیدگاه امام على(ع)، نگاه مسئولانه به وظایف است. در نگاه امام حیطه‌ی وظیفه شناسی حیطه‌ی گسترده ای است که دامنه‌ی پاسداری اخلاق را به سرزمینهای جانداران، شهرها و چارپایان می کشاند و حرمت و کرامت آدمیان را در قلهی این دامنه می نشاند دلشاد تهرانی، ۱۳۷۹، ص ۱۱۷-۱۲۰).

امام علی(ع) در بیان حیطه‌ی وظیفه شناسی می فرمایند: (خدا) حرمت مسلمان را از دیگر حرمتها برتر نهاده و حقوق مسلمان را با اخلاص و یگانه پرستی پیوند داده … خدا را واپایید در حق شهرهای او و بندگان، که شما مسئولید، حتی از سرزمینها و چهارپایان (خطبه‌ی ۱۶۷).

از این رو، آنچه امروزه در حوزه ی اخلاق از دیدگاه نهج البلاغه، ضرورتش احساس می شود، دست یابی به شاخص های وظیفه و تکلیف از دیدگاه امام علی (ع) است تا پس از بررسی و شناخت این شاخصها، به معیارها و ضوابط اخلاقی بر اساس آموزه های نهج البلاغه برای تربیت صحیح انسان ها دست یافت.

۱-۱. روش پژوهش

روش این پژوهش، طبقه بندی و تحلیل اطلاعات به صورت داده بنیاد» است. این روش نخستین بار از سوی گلاسر و استراوس، با رویکرد مفهوم سازی تئوری بنیادی، به جامعه ی علمی معرفی شده است.

در این روش، به مطالعه‌ی استقرائی از یک پدیده پرداخته می شود و در آن، پژوهشگر با مطالعه ی یک پدیده، اجازه می دهد در گذر گردآوری و تحلیل داده ها، تئوری حاکم بر رفتار آن پدیده آشکار شود.

بدین صورت که در ابتدا، پرسش پژوهش مطرح می شود و سپس برای پاسخ به این پرسش، داده های اطلاعاتی گردآوری و تحلیل می گردد و داده های به دست آمده در قالب

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی …    صفحه ۶۳

جداولی، سیر تکاملی خود را طی می کنند؛ بنابراین، در روش داده بنیاد، ابتدا نکات کلیدی داده ها، احصا و برای هر نکته یک «کد» معین می شود و سپس با مقایسه کدها، چند کد را که به جنبه ی مشترک پدیده ی مورد بررسی اشاره دارند، عنوان یک «مفهوم» به خود می گیرند و سپس چند مفهوم، در قالب یک مقوله و چند مقوله در قالب یک تئوری متجلی می گردد (دانایی فرد، ۱۳۸۴، ص ۵۸- ۵۹).

۲-۱. پیشینه‌ی پژوهش

در طول تاریخ، مکاتب و دیدگاه های متعددی از سوی اندیشمندان و فیلسوفان شرق و غرب در حوزه ی اخلاق و فلسفه اخلاق پدید آمده است که یکی از این دیدگاه ها، مکتب وظیفه گرایی است. اصطلاح «Deontology» به معنای وظیفه شناسی با علم به وظایف اخلاقى (جیکوبز، ۱۳۹۶، ص ۶۵)، رویکردی در اخلاق است که بر درستی و نادرستی ذاتی اعمال، به جای خوبی و بدی نتایج آنها توجه دارد.

در این دیدگاه، عمل یا قاعده ی یک عمل می تواند درست یا الزامی باشد، حتی اگر بیشترین غلبهی خیر بر شر را برای خود شخص، جامعه و جهان به وجود نیاورد. در این دیدگاه، به وجوه خاصی از خود عمل، توجه می شود؛ مثلا این واقعیت که وفای به عهد، عادلانه یا متعلق امر خدا یا دولت است (فرانکنا، ۱۳۹۲، ص ۴۶-۴۷) و وظایف در هنگام تضاد با مثلا نتایج یا خصوصیات فاعل، اهمیت بنیادین دارد (جیکوبز، ۱۳۹۶، ص ۶۵) و معمولا این نظریات، در مقابل آراء غایت گرایانه ” اخلاقی مطرح می شود. مکتب وظیفه گرایی اخلاقی، تقریرهای متعددی دارد.

۱ – ۲ – ۱ . نظریه‌ی کانت

کانت، در کتاب مابعدالطبیعه خود می گوید: «هیچ چیز در جهان و حتی بیرون از جهان نمی تواند بی قیدوشرط، خوب دانسته شود مگر نیت یا ارادهی خوب» (کانت، ۱۳۶۹، ص ۱۲). به زعم کانت، اراده ی خیر، یگانه چیزی است که به شکلی نامشروط و فی نفسه خیر است و خیر بودن

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی …    صفحه ۶۴

آن در گرو این نیست که در راه نیل به اغراض خویش به سرمنزل توفیق برسد (هولمز، ۱۳۸۵، ص ۲۳۵) و فقط آن اعمالی که برای ادای تکلیف انجام می گیرد، ارزش اخلاقی دارد (فروغی، ۱۳۷۵، ص ۳۵۱).

او معتقد است که ارزش اخلاقی کارهای اختیاری انسان، محصول و معلول نتایج آنها نیست، بلکه معلول قاعده ای است که عامل آن اتخاذ کرده است و این قاعده برای اینکه به اعمال او ارزش اخلاقی ببخشد، باید ناشی از اطاعت از قانون و احترام به قانون باشد (کاپلستون، ۱۳۸۰، ج ۶، ص ۳۲۶).

او این قاعده را در اخلاق تحت عنوان امر مطلق (قاعده زرین) بیان می کند و تقریرهای مختلفی از آن ارائه می دهد: «تنها بر پایه‌ی آن آئینی رفتار کن که در عین حال، بخواهی که قانونی عام باشد»؛ و در سخن دیگری بیان می کند:

«چنان عمل کن که گویی بناست، آئین رفتار تو، به اراده ی تو، یکی از قوانین عام طبیعت شود» و گاهی نیز بیان می کند: «چنان رفتار کن تا بشریت را چه در شخص خود و چه در شخص دیگری، همیشه به عنوان یک غایت بشمار آری و نه هرگز همچون وسیله» (کانت، ۱۳۶۹، ص ۶۰-۶۱ و ۷۴).

از این رو، اخلاق کانت، معطوف به کلیت است و همین کلیت، صفت خاص امر عقلانی است (ژکس، ۱۳۶۲، ص ۱۰۴). در نتیجه، قاعدهی تعمیم پذیری (قاعده زرین)، معیار کانت در تعیین خوب و بد در اخلاقیات است. 

۲ – ۱ – ۲ . نظریه امر الهی

این نظریه که به حسن و قبح الهی نیز شناخته شده، از جمله نظریات وظیفه گرا است که سابقه ای دیرینه دارد و از زمان سقراط تاکنون، مورد بحث و جدال بوده است. چنانکه در مناظره ای، سقراط از اوثوفرون می پرسد: «آیا چون خداوند به چیزی امر کرده است، آن چیز صواب است یا چون آن چیز صواب است، خداوند به آن فرمان داده است؟» (افلاطون، ۱۳۸۰، ج ۱، ص ۲۳۸).

این دیدگاه، بر این امر تکیه دارد که اخلاق از جهتی وابسته به اراده ی الهی است و این وابستگی، بر مبنای اوامری از جانب خداوند است که بیانگر اراده اوست (ادواردز، ۱۳۹۲، ص ۳۷۱).

طرفداران نظریه امر الهی، تعیین خوبی و بدی افعال و صفات را تنها به خواست و اراده ی خداوند نسبت می دهند. به بیان دیگر، آنان مدعی اند که خوبی و بدی به دست شارع و خداوند است.

بر طبق این نظریه، ذاتی بودن ارزش ها و خوبی و بدی های اخلاقی، مبتنی بر امر و نهی خداوند است و کارهای آدمی، ذاتأ نه خوب و نه بد هستند؛ لذا هرچه را خداوند خوب بداند، خوب و هرچه را بد بداند، بد است و تنها از راه همان امر و نهی خداوند است که می توان به شناخت خوب و بد و تعیین ارزش اخلاقی اعمال دست یافت و از این رو، شناخت خوبی و بدی امری عقلی نیست و تنها از طریق شرع و مراجعه به فرمان های خداوند، باید مصادیق خوبی و بدی را شناخت سبحانی، ۱۴۲۰ق، ص ۶۱-۸۵).

در نتیجه، در این دیدگاه اخلاق وظیفه گرا، امر و نهی الهی، معیار تشخیص خوب و بد در اخلاقیات است.

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی …    صفحه ۶۵

۲ – ۱ – ۳ . نظریه‌ی وظیفه گرای مرکب

این نظریه از سوی ویلیام فرانکنا مطرح شده است و شامل دو اصل بنیادی نیکوکاری و عدالت است. رویکرد فرانکنا، به منظور اثبات نظریه وظیفه گرای مرکب، رویکردی نقادانه نسبت به نظریه های مشهور وظیفه گرایی و سودگرایی است.

البته قرابت دیدگاه او با نظریه‌ی وظیفه گرایی بیشتر از سودگرایی اخلاقی است. وی اصل نیکوکاری را پیش شرط لازم برای سودگرایی می داند و می گوید: تنها زمانی نسبت به بالا بردن غلبه خوبی بر بدی، الزامی در نگاه نخست داریم که در آن الزام، متقدمی نسبت به نیکی کردن و آزار نرساندن داشته باشیم.

او اصل نیکوکاری را زاییده‌ی اصل عدالت می داند و بیان می کند:

اصل نیکوکاری را می توان از اصل عدالت اخذ کرد؛ زیرا در جایی که توانایی داشته باشیم که خیرات دیگران را افزایش دهیم و از شرور آنان بکاهیم و هیچ گونه تعارض وظایفی هم در کار نباشد، انجام ندادن این کار، بی عدالتی است.

فرانکنا منظور خود را از عدالت، برابری انسانها می داند؛ بدین معنا که باید در نگاه نخستین، زمانی که همه ی افراد به حداقل مشخصی دست یافته باشند، برای بهبود زندگی آنان همکاری نسبی یکسانی داشته باشیم. این همان معنای مقصود از شأن و حرمت یا ارزش اخلاقی یکسان افراد است (فرانکنا، ۱۳۹۲، ص ۱۰۸ و ۱۱۹). در نتیجه، در نظریه‌ی وظیفه گرایی مرکب، اصل عدالت، مبنای تعیین خوب و بد در اخلاقیات معرفی شده است.

علاوه بر سه نظریه‌ی مذکور، تاکنون مقالات متعددی در موضوع وظیفه گرایی و مسائل پیرامون آن در نگاه دینی تألیف شده است؛ به طور نمونه می توان به چاپ مقالات «حق محوری، تجدد و تکلیف مداری سنت» نوشته‌ی حسین کچوییان؛ «مؤلفه های نظام حق و تکلیف در نهج البلاغه» نوشته‌ی سید حسین سیدی؛ «بررسی دیدگاه های ایمانوئل کانت در موضوع اخلاق و آموزه های اخلاق مدارانه امام محمد باقر(ع)» نوشته‌ی سید هادی طباطبایی و عبدالله نصری؛ «تکالیف انسان نسبت به دیگران در نگرش کانت و سنت اسلامی» نوشتهی ندا محجل اشاره کرد.

با بررسی محتوای مقالات آشکار می شود که در موضوع شاخص های وظیفه گرایی به صورت خاص در نهج البلاغه، پژوهشی انجام نشده است و این امر، وجه تمایز این مقاله با دیگر پژوهش ها است.

      
۲. واژه شناسی وظیفه

واژه‌ی وظیفه، از ریشه‌ی وظف به معنای الزام (قرشی، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۱۱۴۵)، وجه گذران، وجه معاش، مقری، مستمری (معین، ۱۳۸۲، ۱۱۷۳ ص) و آنچه فرد را برای تهیه روزی ملزم می سازد(ابن منظور، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص ۳۵۸) آمده است. همچنین این واژه برای آنچه اجرای آن شرعا یا عرفا در عهده‌ی کسی است (دهخدا، ۱۳۷۷، ج ۱۵، ص ۲۳۲۱۱) به کار گرفته می شود.

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی …    صفحه ۶۶

در نهج البلاغه، در سه جا مشتقات این واژه، در معانی، معین و مقدر شده و حقوق موظف و معین شده، آمده است (قرشی، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۱۱۴۵). در این مقاله، معنای مختار عبارت است از اینکه وظیفه، امری عقلانی است که در برابر حق، معین شده و ادا می شود و معنای الزامی که در این واژه نهفته شده است به معنای اجبار نیست، بلکه ضرورتی عقلانی است.

        .
٣. بررسی و تحلیل شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امام علی (ع)

در مکتب اخلاقی امام علی(ع) شاخص های متعددی برای شناخت وظیفه در نهج البلاغه مطرح شده است که در این بخش از مقاله با روش داده بنیاد، این شاخص های کشف و بیان شده است.

۳ – ۱. استخراج مفاهیم وظیفه گرایی اخلاقی از گزاره های نهج البلاغه

این مرحله، نوعی از تحلیل محتواست که در پی یافتن و مفهوم سازی موضوع شاخص های وظیفه گرایی در میان انبوه داده ها در گزاره های نهج البلاغه است که در قالب یک جدول نمود پیدا کرده است و «مفاهیم» که عبارت از واحدهای پایه ای یا خرد تحلیل هستند (دانایی فر و امامی، ۱۳۸۶، ص ۸۱)، از متن نهج البلاغه جمع آوری شده اند.

نکته‌ی مهم درباره ی گزاره های استخراج شده آن است که این گزاره ها از سوی معصومین(ع) لزوما در ارتباط با نظریه های وظیفه گرایی بیان نگردیده است و هرکدام در یک موقعیت ویژه و در ارتباط با موضوع خاصی است؛ اما می توان با استفاده از مطالعه‌ی نظریات وظیفه گرا و آگاهی هایی که برای ورود به متن نهج البلاغه لازم است، از مفهوم آنها برای موضوع پژوهش بهره گرفت… 

متن ادامه دارد… برای دریافت فایل کامل این مقاله از طریق گزینه دانلود اقدام نمایید.

مقالات مشابه با موضوع وظیفه گرایی :

بررسی تاثیر نظارت بر فعالیت‌ های گروهی از منظر نهج‌ البلاغه

بررسی اهداف تربیت مبتنی بر مسئولیت پذیری با نظر به مراحل تربیتی مدنظر اسلام

واژگان و اصطلاحات پرتکرار مقاله: وظیفه گرایی ؛ وظیفه شناسی ؛ اخلاق وظیفه گرا ؛ اخلاق هنجاری ؛ مکتب اخلاقی ؛ مسئولیت پذیری ؛ نظام اخلاقی ؛ کانت

عناوین مشابه جستجو شده:

نظریه وظیفه گرایی اخلاقی

انواع وظیفه گرایی اخلاقی

موانع وظیفه گرایی اخلاقی

مصادیق وظیفه گرایی اخلاقی

روش های تقویت وظیفه گرایی اخلاقی

شیوه های تقویت وظیفه گرایی اخلاقی

راهکارهای تقویت وظیفه گرایی اخلاقی

چالش های مکتب اخلاقی وظیفه گرایی

مولفه های وظیفه گرایی اخلاقی در نهج البلاغه

معیارهای وظیفه گرایی اخلاقی از منظر نهج البلاغه

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی از دیدگاه نهج البلاغه

ویژگی های وظیفه گرایی اخلاقی از منظر آموزه های اسلامی

شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امام علی (ع)

انتهای پیام مقاله: شاخص های وظیفه گرایی اخلاقی در مکتب اخلاقی امام علی (ع) از دیدگاه نهج البلاغه

مطالعه بیشتر