نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات

معرفی اجمالی مقاله: نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۸؛ نویسندگان: طاهره رجائی؛ محمدحسین برومند؛ محمدعلی حیدری مزرعه آخوند؛ محمود حائری؛ امیر جودوی؛ موضوع: شیوه های تربیت اخلاقی در سوره حجرات ؛ تعداد صفحات: ۲۰؛ فرمت فایل: PDF؛ حوزه تخصصی مقاله: علوم قرآن و حدیث ؛ واژگان کلیدی: اخلاق ؛ تربیت ؛ تربیت اخلاقی ؛ سوره حجرات ؛ آرای تربیتی مفسران؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث

عنوان کامل مقاله: نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات

مشخصات نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات:

مشخصات نشر: آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث؛ سال انتشار: ۱۳۹۸، دوره ۵، شماره ۲، صفحه ۵۵- ۷۳؛ نویسندگان: طاهره رجائی؛ محمدحسین برومند؛ محمدعلی حیدری مزرعه آخوند؛ محمود حائری؛ امیر جودوی.

نحوه ارجاع به این مقاله: رجائی و همکاران، طاهره، «نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات»، فصلنامه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث، دوره ۵، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸، صفحه ۵۵- ۷۳.

مشخصات نویسندگان: ۱. طاهره رجائی: دانشجوی دکترای تفسیر تطبیقی دانشگاه یزد؛ ۲. محمدحسین برومند: دانشیار دانشگاه یزد؛ ۳. محمدعلی حیدری مزرعه آخوند: استادیار دانشگاه یزد؛ ۴. محمود حائری: استادیار دانشگاه یزد؛ ۵. امیر جودوی: دانشیار دانشگاه یزد.

متن مقاله:

صفحه ۵۵

نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات –  صفحه ۵۶

۱. بیان مساله

سوره حجرات به سوره آداب، مشهور و معروف است؛ زیرا وظایف دینی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی مؤمنان در این سوره بیان شده است؛ بنابراین، بسیاری از مفسران آن را سوره اخلاق و آداب نامیده اند (مکارم شیرازی، ۱۳۷۱، ج ۲۲، ص ۳۰ و ۳۶؛ طباطبایی، ۱۳۹۰، ج ۱۸، ص ۴۵۵؛ زحیلی، ۱۴۱۱، ج ۲۶، ص ۲۱۲؛ حوی، ۱۴۲۴، ج۹، ص ۵۳۹۶؛ حجازی، ۱۴۱۳، ج۳، ص ۴۹۸؛ جزائری، ۱۴۱۶، ج۵، ص ۱۲۱ و ۱۳۴؛ قرشی بنابی، ۱۳۷۵، ج۱۰، ص ۲۶۳؛ قطب، ۱۴۲۵، ج ۶، ص ۳۳۳۵ و …).

تربیت و اخلاق دو حوزه متفاوت از یکدیگر هستند که بعضی از مباحث این دو حوزه در این سوره آمده است. پرسش های اصلی این پژوهش این است که تمایز میان اخلاق و تربیت چیست؟

در کدام یک از آیات سوره حجرات به شیوه های تربیت اخلاقی اشاره شده است؟

عملکرد مفسران در بیان راهکارهای تربیت اخلاقی سوره حجرات چگونه است؟

موضوعات اخلاقی در خلال آیات سوره حجرات مطرح شده است و مفسران و عالمان آن را استخراج کرده و کتب یا مقالاتی درباره ی آن نگاشته اند؛ اما بحث شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات مغفول مانده و تاکنون، درباره شیوه های تربیتی سوره حجرات و بررسی آرای مفسران در این زمینه، پژوهش مستقلی انجام نشده است.

این پژوهش، شیوه های تربیتی سوره حجرات را استنباط کرده و عملکرد مفسران در این زمینه را بررسی نموده است. اهمیت پژوهش حاضر در تمایز نهادن میان مفاهیم «اخلاق» و «تربیت» و نیز نقد آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی این سوره است. به منظور بررسی کیفیت آرای مفسران دراین باره، ابتدا «شیوه های تربیتی» تبیین می شود و به عنوان معیار قرار می گیرد و سپس نقاط ضعف و قوت مفسران تشریح خواهد شد.

با توجه به این که آیات اخلاقی تربیتی در سوره حجرات بسیار است و مفسران آن را سوره اخلاق نامیده اند؛ لذا این سوره به عنوان موضوع بحث انتخاب شد. داده های این پژوهش، به صورت کتابخانه ای گردآوری شده؛ اما به توصیف (گزارش) محض بسنده نشده، بلکه به تحلیل (analysis)، نقد (critic) و ارائه نظر نیز پرداخته است.

٢. مفهوم شناسی اخلاق و تربیت

به منظور تبیین مفهوم اخلاق و تربیت و نیز تفکیک این دو حوزه از یکدیگر، ابتدا به عنوان نمونه چند مورد از تعاریف ارائه شده از اخلاق و تربیت را بیان می گردد و سپس تعریف مدنظر در این پژوهش شرح داده خواهد شد.

 بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی در سوره حجرات –  صفحه ۵۷

۱-۲. اخلاق

واژه «اخلاق» جمع مکسر «خلق» و «خلق»، از ریشه «خلق» گرفته شده و به معنای خوی (سجیه) و سرشت (طبع) است (راغب اصفهانی، بی تا، ص ۱۴۱؛ ابن منظور، ۱۴۰۵، ج ۱۰، ص ۸۶).

واژگان «خلق» و «خلیقه»، به معنای صورت و شکل ظاهری است که خداوند، انسان را بدان گونه آفریده است. شباهت میان صفات درونی با صفات ظاهری از حیث صورت بخشی و قالب دهی به سیرت ابن اثیر، ۱۳۶۴، ج ۲، ص ۷۰) و نیز ثبات این صفات در روح انسان، به سان ویژگی های ذاتی و ځلقی فرد (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۵۰۰) سبب شده است که عرب، واژگان «خلق» و «خلق» را بر صفات باطنی اطلاق سازد؛ از همین روست که برخی همچون زمخشری، کاربرد این واژگان در معنای ملکات درونی را کاربردی مجازی می دانند (زمخشری، ۱۳۸۵، ص ۱۷۳)

در قرآن کریم، واژه اخلاق و نیز ځلق به کار نرفته است؛ اما واژه «خلق» ۲ بار ذکر شده است:

– خداوند متعال در ستایش پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «و إنک لعلى لخلق عظیم (قلم، ۴)؛ و یقینا تو بر بلندای سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری.»

– مخاطبان حضرت هود(ع)، در پاسخ به دعوت های مکرر او به اخلاق پسندیده ی عقلی و شرعی گفتند: «چه تو ما را موعظه کنی و چه از وعظ و تبلیغ ما دست برداری، ما ایمان نخواهیم آورد» شعراء، ۱۳۶)؛ زیرا از منظر آنان، این سخنان چیز تازه ای نبود، بلکه تکرار سنت های گذشتگان بود و ارزش پیروی نداشت:

«إن هذا إلا لخلق الأولین (همان، ۱۳۷)؛ این پند و اندرزها و تقسیم امور به حلال و حرام جز شیوه پیشینیان (که اهل واپس گرایی و خرافات بودند نیست.»

واژه خلق در همین دو آیه به کار رفته است؛ اما بی تردید، بسیاری از آیات قرآن کریم با مسائل اخلاقی ارتباط دارند. از جمله آیات مرتبط با موضوع اخلاق، آیات مشتمل بر واژه هایی است که با اخلاق، پیوند مفهومی دارند؛ مانند واژه های سعادت و شقاوت (هود، ۱۰۵؛ شمس، ۹-۱۰) و هدایت و ضلالت (تغابن، ۶) و نیز آیاتی که به عمل خاصی اشاره کرده و برای مثال، از زشتی سرقت (مائده، ۳۳)، ربا (بقرہ، ۲۷۵) و امربه معروف و نهی از منکر (آل عمران، ۱۰۴، ۱۱۰ و ۱۱۴) حسن انفاق (نحل، ۷۵، آل عمران، ۹۲) و صدق و راستى (مریم، ۴۱) سخن گفته اند.

افزون بر این، بیشتر آیاتی که از خداوند متعال، عالم ملکوت، انسان و عالم طبیعت، وحی و رسالت و معاد سخن می گویند، بااخلاق نیز مرتبط هستند.

در روایات نیز به مباحث اخلاقی توجه ویژه ای شده است تا بدان جا که پیامبر اسلام(ص) فرموده است:

«إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق (متقی هندی، بی تا، ج ۳، ص ۱۶)؛ به راستی که من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده ام» و در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) آمده است:

«جعل الله سبحانه مکارم الأخلاق صله بینه و بین عباده، فحسب أحدکم أن یتمسک بخلق متصل بالله (ورام، ۱۳۶۹، ج ۲، ص ۳۶۲)؛ خداوند سبحان، مکارم اخلاق و فضائل اخلاقی را وسیله ارتباط میان خود و بندگانش قرار داد، همین بس که هریک از شما به اخلاقی دست بزند که او را به خدا مربوط سازد.»

نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات –  صفحه ۵۸

اخلاق در اصطلاح علما، مجموعه ملکات روحی پایدار است که به صورت اختیاری و آگاهانه در گذر زمان، در ضمیر انسان شکل می گیرد و سبب می شود انسان به آسانی و بدون نیاز به اندیشه و تأمل، رفتار ویژه ای را انجام دهد (نک: ابن مسکویه، ۱۴۰۵، ص ۲۶؛ غزالی، بی تا، ج ۳، ص ۵۳؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۶۷، ص ۳۷۲)

۲ – ۲. تربیت

واژه «تربیت»، پرورش دادن (عمید، ۱۳۸۹، ص ۱۲۳) و بار آوردن است (معین، ۱۳۸۶، ص ۸۹).. معنای لغوی تربیت، چه ریشه آن از «رب و» (فراهیدی، بی تا، ج ۸، ص ۲۸۴) و چه از «رب » ابن فارس، بی تا، ج ۲، ص ۴۸۳ و مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۴، ص ۳۵) باشد، به معنای زیادت هست. راغب اصفهانی اصل این واژه را از (ربب) می داند (راغب اصفهانی، بی تا، ص ۳۴۰). نکته مهم در سخن وی در باب تربیت، تدریجی بودن آن است (همان، ص ۳۳۶).

طبرسی در مجمع البیان، پس از آنکه برای واژه «رب» معانی مختلفی چون مالک، صاحب، سید مطاع، مصلح و تربیت کننده را برمی شمرد، می گوید:

«واژه رب از مصدر تربیت اشتقاق یافته است، چه به صورت مجرد به کار برود و یا مضاعف) معنای یگانه دارد و فلانی کار و ساخته ی خود را تربیت کرد؛ یعنى آن را رشد داد.» (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۱، ص ۲۲)

در تفسیر نمونه نیز آمده: «رب در اصل، به معنای مالک و صاحب چیزی است که به تربیت و اصلاح آن می پردازد و باید توجه داشت که رب از مادهی «ریب» است، نه «ربو» (ماده اشتقاق آن مضاعف است ونه ناقص) و به هر روی، در معنای آن پرورش و تربیت نهفته است» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۱، ج ۱، ص ۵۴).

برای شناخت اجمالی تعریف تربیت، به دو گروه از تعریف های برون دینی و درون دینی از تربیت می پردازیم:

الف. تعاریف برون دینی

– امانوئل کانت تربیت را پرورش و تأدیب و تعلیم همراه با فرهنگ میداند که در پی کامیابی متربی در جامعه ی آینده است؛ جامعه ای که به مراتب از جامعه کنونی برتر است (رفیعی، ۱۳۸۸، ج ۳، ص ۹۱). 

– فریدریش فروبل تربیت را رشد و تعالی نیروها و استعدادهای بالقوه در نهاد آدمی می داند (همان).

– از دید میشل دو مونتنی، تربیت، تنها انباشت معلومات نیست؛ زیرا این فرآیند، متربی را برای زندگی آماده نمی کند. عنصر گوهرین تربیت، سازندگی انسان است، چنان که برای زندگی مفید و مؤثر باشد (همان، ص ۹۰).

نقد و بررسی آرای مفسران پیرامون روش های تربیت اخلاقی سوره حجرات –  صفحه ۵۹

ب. تعاریف درون دینی

غزالی در تعریف تربیت، دو قید و پسوند را لحاظ کرده و مؤلفه های تربیت را مرکب از سه ضلع مربی، پیراستن و آراستن متربی دانسته و آورده است:

«پیری باید که او را راهنمایی کند و تربیت کند و اخلاق بد از وی ستاند و به در اندازد و اخلاق نیکو به جای آن نهد و معنای تربیت این است» (غزالی، ۱۳۶۲، ص ۸۷).

محمد رشید رضا، تربیت را رشد نیروهایی می خواند که درخور پیشرفت و تعالی اند و ریشه در سرشت آدمی دارند. از دید او، این رشد از دو راهکار سلبی و ایجابی به دست می آید؛ راهکار سلبی، برداشتن موانع رشد استعدادها و از میان بردن آنچه نیروهای گوهرین آدمی را از اعتدال باز می دارد و راهکار ایجابی به معنای افزایش، رشد دادن و پرورش جسم و جان، از راه تغذیه ی سالم و آموزش علم و دانش است (رفیعی، ۱۳۸۸، ص ۹۲)

از دیدگاه شهید مطهری، تربیت عبارت است از پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی ای را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آنها تا از این راه، متربی به حداعلای کمال (خود) برسد (به نقل از: هاشمی، ۱۳۸۸، ص ۲۳).

برخی نیز تربیت اسلامی را پرورش همه جانبه ی انسان در همه مراحل زندگی بر اساس مبادی، ارزش ها و راهکارهای تربیتی اسلام می دانند (بالجن، ۱۴۰۹، ص ۲۰). 

۲ – ۳. تربیت اخلاقی

«تربیت اخلاقی» به عنوان یکی از مباحث چالش برانگیز در حوزه ی تربیت است که توجه بسیاری از متفکران در زمینه ی رشد و کمال انسان را به خود جلب کرده است؛ بنابراین، اهمیت ویژه ای دارد. بدین علت، جهت گیری های متنوعی درباره ی این نوع از تربیت مطرح است.

متخصصان عرصه تربیت، هرکدام با توجه به رویکرد تربیتی خاص خود، به تعریف مفهوم بالا پرداخته اند؛ به عنوان مثال، ارسطو با تکیه بر «منش»، تربیت اخلاقی را نوعی ممارست و عادت دادن نفس به سلوک و فضایل اخلاقی دانسته (ارسطو، ۱۳۶۴، ص ۳۱) و کانت، با تأکید بر «بینش»، آن را ارتقای بصیرت اخلاقی متربی، برای تمییز فضیلت از رذیلت معرفی کرده است (کانت، ۱۳۷۲، ص ۲۰ و ۶۴).

دورکیم، آن را پرورش استعدادها و زمینه های سلوک اخلاقی در متربی معرفی نموده است (دورکیم، ۱۳۷۶، ص ۴۸) و متصوفه با تأکید بر روح و باطن، آن را با تأدیب و ریاضت های سخت نفسانی، برای تبدیل کاستی ها و رذایل به والایی های اخلاقی برابر شمرده اند (صبحی، بی تا، ص ۲۳۲-۲۳۶ و ۲۵۶-۲۶۷).

برخی بانگاه سلبی، به «تربیت اخلاقی» پرداخته اند و آن را متضمن نوعی رفتار مصنوعی قلمداد می کنند که منجر به نوعی نبودن آزادی فردی و مانعی بر سر راه ایجاد یک جامعه دمکراتیک می شود و بر این باورند که تربیت اخلاقی، مبتنی بر اصول تحول اخلاقی نیست؛ بنابراین، این گروه بانگاه سلبی خود، در ضرورت تربیت اخلاقی و ارزشی تردید دارند و امکان چنین تربیتی را

نقد و بررسی آرای مفسران پیرامون شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن –  صفحه ۶۰

منتفی می دانند (دیویی، اسنوک و اتفیلد، به نقل از سجادی، ۱۳۸۳، ص ۳۴-۳۷).

شمار دیگری از فلاسفه و متخصصان تعلیم و تربیت از جمله افلاطون، ارسطو و غزالی، با دیدگاهی ایجابی، به تربیت اخلاقی نگاه کرده و در آثار خود با سه جهت گیری: ۱. تعریف نکردن تربیت اخلاقی و بررسی آن به صورت غیرمستقیم، ۲. تعریف و بررسی تربیت اخلاقی به صورت صریح و مستقیم و ۳. مطالعه و بررسی مصداق های مفهوم تربیت اخلاقی ضمن پذیرش این نوع تربیت، با اعتقاد به امکان تحقق آن، به بررسی این مقوله پرداخته اند (کاردان، ۱۳۷۲، ص ۳۳۳-۳۳۶).

در این میان، دانشمندان مسلمان، سه عنصر بینش، منش و انگیزش را در کنار هم مدنظر قرار داده و تربیت اخلاقی را این گونه تعریف کرده اند:

تربیت اخلاقی، فرآیند و بستری است که در آن، انسان توانایی می یابد از روی اختیار، ملکات و صفاتی را بپذیرد و در کنار ساختار خلقی خویش، از سرشت و طبعی دیگر برخوردار شود (باقری،۱۳۷۷، ص ۱۰).

در این مقاله، حوزه اخلاق از تربیت جداست. «اخلاق» به تمام اموری گفته می شود که هماهنگ و مورد تأیید فطرت است؛ «تربیت» پرورش، عادت دادن و بار آوردن است و تربیت اخلاقی بار آوردن و پایبند کردن شخص به امور اخلاقی است.

شیوه های تربیت اخلاقی راهکارهای تربیتی ای هستند که برای بالا بردن انگیزه ی شخص و پایبندی به اخلاق و نهادینه کردن مسائل اخلاقی به کار می روند.

۳- شیوه های تربیت اخلاقی در سوره حجرات

در سوره حجرات راهکارهای اخلاقی به دو صورت «سلبی» و «ایجابی» بیان شده؛ نکات سلبی آن با حرف نهی «لا» و حالت ایجابی آن به صورت جمله ی امری آمده است.

در این پژوهش، به عباراتی که پس از موارد ایجابی یا سلبی بیان شده و سبب تأثیر و یا ایجاد تغییر در «انگیزه» و یا «بینش» افراد مسلمان می شود، به عنوان شیوه ها و راهکارهای تربیت اخلاقی توجه شده است. بر اساس این شیوه های تربیتی موجود در آیات این سوره، در دو دسته ی انگیزش الهی و بینش الهی استخراج شده و سپس به بررسی و نقد عملکرد مفسران در حوزه این آیات پرداخته شده است.

۳ -۱. انگیزش الهی

ایجاد انگیزه برای شخص متربی، یکی از شیوه های تربیت است. امام حسین(ع) عبادت را به سه نوع تقسیم فرمودند: عده ای خدا را از روی تحصیل منافع بهشت بندگی می کنند؛ این عبادت تجار است. گروهی خدا را از روی ترس بندگی می کنند؛ این عبادت بردگان است. گروهی خدا را شایسته ی پرستش می دانند و از اینکه خدا منت بندگی را بر آنان نهاد شکر و سپاس او را می گویند و این عبادت آزادگان است که برترین عبادت هاست (ابن شعبه، ۱۴۰۴، ص ۲۵۰).

بر اساس این روایت، پروای الهی، محبت الهی و بشارت به پاداش الهی، شیوه هایی برای ایجاد انگیزه در شخص مربی

 شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن و حدیث –  صفحه ۶۱

است. این شیوه ها در سوره حجرات بیان شده است که در ذیل بدان اشاره می شود.

۳ – ۱ – ۱ . پروای الهی

در بعضی از آیات قرآن، پروای الهی انگیزه ای برای مرتکب نشدن کار غیراخلاقی است. در این آیات، بحثی اخلاقی مطرح می شود که اغلب به صورت سلبی است و در ادامه آن، موضوع تقوا و رعایت حریم و احترام در برابر پروردگار بیان می گردد.

در آیه ۱ سوره حجرات می خوانیم: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ ای اهل ایمان! بر خدا و پیامبرش (در هیچ امری از امور دین و دنیا و آخرت پیشی مگیرید و از خدا پروا کنید که خدا شنوا و داناست.»

در این آیه، دستور اخلاقی به صورت سلبی «لا تقدموا؛ پیشی مگیرید» بیان شده و در ادامه ی آیه که می فرماید: «اتقوا الله إن الله سمیع علیم؛ از خدا پروا کنید که خدا شنوا و داناست»، شیوه تربیت مطرح شده است. پروا داشتن از خدا، انگیزه ای برای انجام ندادن کار ناشایست و غیراخلاقی است. منظور از مقدم نداشتن چیزی در برابر خدا و پیامبر، پیشی نگرفتن بر آنها در کارها و ترک عجله و شتاب در مقابل دستور خدا و پیامبر است (مکارم شیرازی و دیگران، ۱۳۷۱، ج۲۲، ص ۱۳۷).

طباطبایی معتقد است: جمله «إن الله سمیع علیم»، نهى از تقدم و امر به تقوی را تعلیل می کند. می فرماید: از خدا بترسید و این امر را اطاعت و آن نهی را امتثال کنید و نه با زبان و نه در نهان، بر خدا و رسولش تقدم مجویید؛ که خدا سخنان شما را می شنود و از اعمال ظاهر و باطن و نهان و آشکار شما خبر دارد (طباطبایی، ۱۳۹۰، ج۱۸، ص ۳۰۷).

در آیه ۱۲ سوره حجرات نیز می خوانیم:

«یا أیها الذین آمنوا … لا تجسسوا ولا یغتب بغضکم بغضأ … اتقوا الله إن الله تواب رحیم: ای اهل ایمان! … تفحص و پی جویی نکنید و از یکدیگر غیبت ننمایید … و از خدا پروا کنید که خدا بسیار توبه پذیر و مهربان است.»

در این آیه، دستورات اخلاقی «لا تجشوا ولا یغتب؛ تفحص و پی جویی نکنید و غیبت ننمایید»، به صورت سلبی بیان و در ادامه ی آن که آمده «اتقوا الله؛ از خدا پروا کنید»، شیوه تربیت مطرح شده است. پروای الهی انگیزه ای برای مرتکب نشدن کار غیراخلاقی تجسس و غیبت است.

۳ -۱ – ۲ . محبت الهی

بر اساس روایت امام حسین(ع)، محبت الهی بالاترین و برترین مرحله از مراحل انگیزش الهی است که شخص برای رضای خدا کاری انجام دهد؛ بنابراین، محبت الهی عالی ترین انگیزه برای پایبندی به مسائل اخلاقی است. خداوند متعال می فرماید:

«قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ(آل عمران، ۳۱) بگو؛ اگر خدا را دوست دارید، پس مرا پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.»

این آیه، ملاک محبت به خداوند را تبعیت از فرستاده او یعنی پیامبر (ص) و پیامد محبت خداوند به بنده را آمرزش گناهان او و مورد رحمت و مغفرت الهی قرار گرفتن می داند. بنای

 روش های تربیت اخلاقی در قرآن و روایت-  صفحه ۶۲

اسلام بر محبت عبودی و ترجیح دادن جانب خدا بر جانب خلق و بنده است. «حب و بغض»، زیربنای ساختمان جامعه ای صالح است که علاقه ی افراد را به ساختار جامعه مستحکم می سازد و هر چه بیشتر و بهتر، پیوند آنان را با تشکیلات یک امت استوارتر می کند.

در آیه ۹ سوره ی حجرات، خداوند می فرماید:

«… و أقسطوا إن الله یحب المقسطین؛ و همواره دادگری را پیشه سازید که خدا دادگران را دوست دارد.» دستور ایجابی «أقسطوه، عدالت پیشه کنید» در این آیه، دستور به عدالت و یک دستور اخلاقی است و در حوزه اخلاق قرار دارد؛ اما ادامه ی آیه که می فرماید:

«إن الله یحب المقسطین؛ خدا دادگران را دوست می دارد»، در حوزهی تربیت جای می گیرد و شیوه ی محبت الهی را بیان می کند، به گونه ای که محبت الهی، ایجاد انگیزه برای انجام امر عدالت در متربی است. علامه طباطبایی جمله «إن الله یحب المقسطین» را تعلیل دستور به اصلاح و عدالت می داند و می گوید: «دائمآ عدالت کنید و در همه ی امور عدالت را رعایت نمایید؛ برای اینکه خداوند عدالت گستران را به سبب عدالتشان دوست دارد» طباطبایی،۱۳۹۰، ج ۱۸، ص ۴۷۰).

۳ – ۱ – ۳ – تبشیر

تبشیر به معنای بشارت دادن به عطایایی است که پس از به دوش گرفتن تکالیف، به فرد داده می شود و مظهری از فضل و رحمت است (باقری، ۱۳۸۵، ص ۱۶۹). تبشیر نوعی تشویق است که در وجود آدمی امید می آفریند و او را آماده تلاش و کوشش می کند. هنگامی که به شخص برای انجام کار نیک خویش بشارت داده شود، انگیزه ای برای مداومت بدان ایجاد می گردد و مانند یک عامل جذب کننده است که مردم را به کسب پاداش فرامی خواند. در آیات ۳ و ۱۴ سوره حجرات این شیوه بیان شده است.

الف. آیه ۳ سوره حجرات:

« إِنَّ الَّذِینَ یغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ؛ بی تردید کسانی که صدایشان را نزد رسول خدا پایین می آورند، همانان هستند که خدا دل هایشان را برای پرهیزکاری امتحان کرده، آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است.»

این آیه، پاداش کسانی را بیان می کند که به دستور الهی عمل می کنند و انضباط و ادب را در برابر پیامبر خدا (ص) رعایت می نمایند. مفسر تفسیر نمونه می گوید:

«رسول الله»، فرستاده خدا و پیام آور او است، اسائهی ادب در برابر او، اسائه ادب نسبت به خدا است و رعایت ادب نسبت به او، رعایت ادب نسبت به خداوند است (مکارم شیرازی و دیگران، ۱۳۷۱، ج ۲۲، ص ۱۴۰).

شاهد مثال شیوه ی تربیتی این آیه، عبارت «لهم مغفره و أجر عظیم» است. آمرزیده شدن، بیان پیامد عمل نیکی است که آنان انجام داده اند. پاداش بزرگ، بشارتی برای شخص متربی است و انگیزه ای برای او است تا به طمع پاداش، کار نیک انجام دهد.

مفسر انوار درخشان، این آیه را مبنی بر بشارت به اهل ایمان می داند و معتقد است که گفتگو و سخن با رسول خدا(ص) به طور آهسته، رعایت ادب و سبب مغفرت و آمرزش گناهان و رفع نقص اخلاقی

متن ادامه دارد… برای دریافت فایل کامل این مقاله از طریق گزینه دانلود اقدام نمایید.

دانلود مقالات مرتبط با موضوع تربیت اخلاقی :

روش‌ های اصلاحی در تربیت اخلاقی قرآن کریم

تحلیل محتوای احادیث رضوی در موضوع بخل با رویکرد تربیت اخلاقی

جایگاه ‏شناسی تربیت اخلاقی با عرضه حدیث مکارم ‏الاخلاق بر قرآن

بازشناسی تاثیر مولفه های تربیتی اخلاقی بر افزایش طول عمر در قرآن و حدیث

عرضه احادیث بر قرآن در تفاسیر البیان و المیزان با تاکید بر تفسیر ۱۲ جزء نخست

رهیافت تربیت فضایل اخلاقی بر تحکیم جامعه در قرآن با رویکردی بر نظریات علامه طباطبایی

مقایسه جایگاه احساسات و عواطف در تربیت اخلاقی در رویکرد دلمشغولی و آموزه های اخلاقی قرآن کریم

واژگان و اصطلاحات پرتکرار مقاله: تربیت اخلاقی ؛ اخلاق ؛ تعلیم و تربیت ؛ سوره حجرات ؛

عناوین مشابه جستجو شده:

اصول تربیت اخلاقی در قرآن و روایات

روش های تربیت اخلاقی در قرآن و حدیث

دانلود مقاله در مورد تربیت اخلاقی در قرآن

آسیب شناسی تربیت اخلاقی در آیات و روایات

بررسی آرای مفسران پیرامون روش های تربیت اخلاقی در سوره حجرات

انتهای پیام مقاله: نقد و بررسی آرای مفسران در تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات

مطالعه بیشتر