معناشناسی واژه عدل در قرآن بر مبنای روش ایزوتسو

معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو

مشخصات مقاله معناشناسی واژه عدل در قرآن بر مبنای روش ایزوتسو:

 مقالات علمی پژوهشی علوم قرآن و حدیث – سال انتشار: ۱۳۹۴؛ موضوع محوری: معناشناسی واژه عدل در قرآن

نویسندگان مقاله معناشناسی واژه عدل در قرآن

سید محمد هاشم پور مولا؛ استادیار دانشکده الهیات و حقوق دانشگاه شیراز

مرجان غلامی؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء(س)

راضیه بن زاده؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء(س)

.

چکیده

عدل مفهومی است که به دلیل انطباق آن بر فطرت نوع بشر، همواره در طول تاریخ موضوع مباحث مختلف الهی و انسانی بوده و از زوایای گوناگون بررسی شده است. در این مقاله با استفاده از روش معناشناسی ایزوتسو، ساختار معنایی واژه عدل بر اساس گزاره‌های حاصل از آیات قرآن بررسی می‌شود.

براساس یافته‌های پژوهش، در دستگاه معناشناختی قرآن، واژه عدل با حفظ معنای اصلی که ذاتی کلمه است‌- با برخی دیگر از مفاهیم اخلاقی و دینی از قبیل قسط، حق، ایمان، علم، صدق و تقوی ارتباط معنایی دارد. بر این اساس، تبیین ارتباط واژه عدل با مفاهیم به‌دست‌ آمده به عنوان حوزه معنایی این واژه، شاکله اصلی این جستار را تشکیل می­‌دهد.

واژگان کلیدی: حق؛ صدق؛ واژه عدل ؛ قرآن کریم؛ قسط؛ معناشناسی

بخشی از متن مقدمه

واژه عدل در قرآن کریم جزء والاترین ارزشها و در ردیف اسلام و ایمان قرار گرفتـه و از آن به عنوان یکی از اهداف ارسال رسولان الهی یاد شده است [الحدید: ٢۵]. رسـیدن به تعریف و مفهوم قرآنی واژه عدل هدف این پژوهش است. روشن است که کشف ایـن معنا تنها با مطالعه کارکردهای مختلف این واژه در کتـاب آسـمانی و تعیـین چـارچوب معنایی دقیق آن در هر مورد صورت می‌گیرد.

 رسیدن به معنـای روشـنی از مفهـوم عـدل در دسـتگاه معناشناسـی قرآنی، نیازمند واکاوی بافتهای کاربردی این واژه در متن قـرآن کـریم اسـت . مطالعـه آیاتی که عدل در آنها به کار رفته است ، از ارتباط این مفهوم با بعضی دیگر از مفـاهیم دینی و اخلاقی حکایت دارد. آنچه در این پژوهش مورد تأکید است، بررسی دلالـت هـر یک این مفاهیم و بیان جهت ارتباط آنها با مفهوم عـدل، بـه عنـوان معـانی نـسبی یـا اجزای حوزه معنایی واژه عدل در قرآن کر یم است.

٢. گروه‌های معنایی واژه عدل در قرآن 

با استناد به منابع لغوی می‌توان گفت که ماد ۀ ع دل با تمـام مـشتقاتش ، در مجمـوع در سه گروه معنایی به کار میرود که عبارت است از:

الف) واژه عدل به معنای مصطلح و معمـول عـدالت : «ان الله یأمر بالعدل و الاحسان»[نحل: ٩٠]؛ در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و … فرمان می دهد.

ب) واژه عدل به معنای معادل (برابر داشتن) که مفهوم عامی است: این معنا هم برای امر حقیقی و هم امور فرضی و موهوم به کار می‌رود. امر حقیقی مانند روزه ای که به عنـوان کفارۀ بعض ی از گناهان بیان شده و قرآن از آن با عنوان عدل به معنای عوض یـاد کـرده است: «أو عدل ذلک صیاماً»[مائده: ۹۵]، یعنی یا معدلش روزه بگیرید.

امور فرضی و موهوم مانند آنچه که مشرکان به وهم خود، شریک یا همتا و عدل پروردگار می‌پندارند که خداوند متعال از این اعتقاد آنها با لفظ «یعدلون» یاد کرده است: «بربهم یعدلون»[انعام: ۱]، یعنی (معبودان دروغین را) با پروردگار خود برابر می‌دانند.

۳. حوزه‌های معنایی مفهوم واژه عدل در قرآن کریم

واژه عدل در نظام معنایی قرآن با مفاهیمی چون: ایمان، صدق، علم، تقوی و… ارتباط دارد که در ادامه به بررسی این مفاهیم به عنوان حوزه معنایی مفهوم واژه عدل در قرآن کریم می‌پردازیم.

٣- ١. قسط

مطالعه کتابهای لغت و تفسیر حکایت از آن دارد که نزدیکترین واژه به مفهوم عـدل، کلمه قسط است به گونه‌ای که غالب لغت شناسان در بیان معنای این واژه، آن را به عدل ترجمه کرده‌اند. برخی نیـز آن را به معنای نصیب عادلانه دانسته‌انـد. همچنـین هر جـا لفظ قسط یا مشتقات آن در قرآن کریم به کار رفته، هم در احادیث معصومان(ع) و همدر کلام مفسران به عدل تفسیر شده است و در مجموع کمتر کسی به تفاوت میان ایـن دو واژه اشاره کرده است.

در کارکردهای قرآنی نیز، تعاملات این دو واژه غالباً از نوع جانشینی اسـت . در بیـان رابطه جانشینی گفته می‌شود هنگامی که واژه الف در بافتی یکسان یـا در بـافتی کـه از لحاظ ساختمان صوری مشابه آن است، جانشین واژه ب می‌شود. خواه دامنه استعمال آن بیشتر یا کمتر از واژه ب باشد. این جانشینی به بررسی مقوله معنایی هر دو واژه به عنوان واژه‌های مترادف کمک می‌کند…

٣-۲. حق

در برخی از آیات قرآن کریم، واژه جانشین مفهوم عـدل شـده اسـت . در آ یـه ۵٨ سوره نساء، خداوند متعال به مؤمنان امر میکند به هنگام قـضاوت و حکومـت در میـان مردم، بر اساس عدالت حکم کنند: «إنَِّ اللهَّ َ یـَأمُْرُکمُْ أنَْ تـُؤَدُّ وا الأَمانـاتِ إِلـى أَهْلِهـا وَ إِذا حکََمْتمُْ بَینَْ النَّ اسِ أنَْ تَحکُْموُا بِالعَْدْلِ … »؛ خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آن ها ردّ کنید و چون میان مردم داوری م ی کنید، به عدالت داوری کنید.

نظیـر این معنا، در آیه ٢۶ سوره ص خطاب به داوود نبی(ع) آمده است با این تفاوت که در این آیه به جای عدل، حکم کردن با قید حق همراه است: «یا داوُدُ إنَِّ ا جعََلْنـاکَ خَلِیفـَهً فـِی الأَرْضِ فَاحکْمُْ بَینَْ النـَّ اسِ بـِالْحَق ِّ … «؛ ای داوود، مـا تـو را در زمـین خلیفـه و زمامـدار کرده ایم، پس در میان مردم به حق حکم کن.

نمونه دیگر این جانشینی در آیه ٢٢ سوره ص است که می‌فرماید: «إذِْ دخَلَـُوا علَـ ی داودَُ ففَزَِعَ منِهْمُْ قالوُا لا تخَفَْ خصَمْانِ بغَى بعَضْنُا علَى بعَضٍْ فـَاحکْ مُْ بیَنْنَـا بـِالحْقَ ِّ وَ لا تـُشْططِْ وَ اهدْنِا إلِى سوَاءِ الصِّراطِ»؛ وقتی [به طور ناگهانی ] بر داوود درآمدند و او از آنان به هراس افتاد، گفتند: مترس، [ما] دو مدعّی [هستیم ] که یکی از ما بر دیگری تجـاوز کـرده اسـت، پـسمیان ما به حقّ داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش.

این نوع جانشینی حاکی از یک گستره معنایی مشترک میان دو مفهوم حق و عـدل است. قبل از روشن شدن این ارتباط لازم است به تبیین مفهوم حق بپردازیم.

٣-۳. ایمان

ایمان در لغت به معنای تصدیق(باور کردن) است. در قرآن کریم آمده است: «وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا»[یوسف: ۱۷]، یعنی «بمصدق». اما درباره مفهوم شرعی ایمان، میان علما و مفسران اختلاف نظر وجود دارد. این اختلاف گاهی در بین علمای یک مذهب و بر سر محل تصدیق(قلب، زبان، عمل) است و گاهی در میان فرقه‌های مختلف و بر سر متعلق تصدیق(توحید، عدل، نبوت، امامت و…).

بسیاری از مفسران، ایمان را به معنای اعتقاد قلبی دانسته‌اند و اقرار زبانی و عمل اعضا و جوارح را در معنای آن معتبر نمی‌دانند. طبق این نظر، اظهار زبانی، کاشف از ایمان است و عمل و طاعت، از آثار آن. اما برخی دیگر همچون علامه طباطبایی، علاوه بر تصدیق قلبی، اذعان و التزام عملی را نیز جزء معنا و حقیقیت ایمان دانسته‌اند.

در هر حال، از آیات قرآن به روشنی استنباط می‌شود که میان ایمان و عدل ارتباط محکمی وجود دارد. گواه بر این قول، آیاتی است که در آن عدالت به عنوان یکی از شرایط لازم برای احراز صلاحیت شهادت یا حکمیت ذکر شده است. گرچه در تمام این موارد، برخورداری از ایمان به عنوان لازمه تحقق عدالت فرد ذکر شده، یعنی از نظر شارع مقدس، انسان مؤمنی که واجد ملکه عدالت باشد، شهادتش پذیرفته است…

٣-۴. علم

علم نقیض جهل و در لغت به معنای درک حقیقت یک شـیء اسـت به گونه‌ای که بتوان آن را از سایر اشیا تمییز داد. این نوع ادراک بر دو گونه است؛ یکی درک خود شیء و دیگری حکم کردن بر وجود چیزی با وجود چیز دیگـر که برایش ثابت و موجود است یا نفی چیزی که از او دور و منفی است.

ارتباط واژه عدل با علم نیز مانند حق، یک ارتباط زیربنایی و ساختاری است؛ به ا یـن معنـا که یکی از عوامل مهم در تحقق عدالت، علم به حقیقت است. توضـیح آنکـه، لازمـۀ حکـم عادلانه در هر امری، علم به ابعاد حق در آن امر است و تا این علـم نباشـد ، حـق شـناخته نشده است و حکمی که بـر اسـاس حـق باشـد هـم وجـود نخواهـد داشـت . قـرآن کـریم می فرماید:

«قلُِ اللهَّ فاطرَِ  السماواتِ وَ الأرَضِْ عالمَِ الغْیَبِْ وَ الشهَّادهَِ أنَتَْ تحَکْمُُ بیَنَْ عبِادکَِ فی ما کانوُا فیهِ یخَتْلَفِوُنَ»؛ «بگو: بار الها! ای پدیدآورندۀ آسمان ها و زمین، [ ای] دانای نهـان و آشکار، تو خود در میان بندگانت بر سر آنچه اختلاف می‌کردند، داوری می کنی». 

در این آ یه، قبل از بیان حاکم یت پروردگار، او را به »عالمَِ الغَْیْبِ وَ الـشَّ هادَهِ«، یعنـی خدایی که هیچ چیزی بـر او پوشـیده نیـست (نـه از عـالَم مـاورای محـسوسات و نـه ازمحسوسات) ستوده است و لازمۀ چنین علمی این است که به حق حکم کند و حکـم اوهم نافذ است…

نتیجه گیری

معنای اصلی واژه عدل در قرآن که میانداری بین افراط و تفریط یا همان حق محوری اسـت در نظام معنایی قرآن، با برخی از مفاهیم دینی و اخلاقی از جمله قسط، حق، ایمـان ، علـم ، صدق و تقوی ارتباط عمیقی دارد. در حقیقت، مفاهیم به دست آمـده، معـانی نـسبی واژه عدل بر اساس دستگاه معناشناختی قرآن کریم است که در مجموع، حوزه معنـایی ایـن مفهوم را در نظام معنایی قرآن مشخص میکند.

ارتباط برخی از این مفاهیم با واژه عدل در قرآن به قدری عمیـق اسـت کـه در پـاره‌ای از مـوارد، تشخیص تمایز میان آن ها دشوار است. بعضی دیگر از معانی یادشده از لوازم و مقدمات عدالت به شمار می‌آیند، ماننـد علـم که تحقق عدالت بدون آن ممکن نیست. بر اساس این پژوهش می‌توان گفت از آنجا که قرآن، حق و برخاسـته از حـق اسـت، معانی نسبی که این نظام معنایی برای هر کلمه ارائه می‌دهد، در حقیقت ابزارهایی است که به شناخت دقیق و عالمانه آن واژه در واقعیت عالم کمک می‌کند. ..

جهت دسترسی به متن کامل مقاله معناشناسی واژه عدل در قرآن، فایل آن را دانلود نمایید.

برای اطلاع بیشتر با موضوع معناشناسی واژه عدل در قرآن مقالات زیر را مطالعه نمایید:

نقش مبنایی عدل در امامت علوی

تحلیل انتقادی نظریه عزیزه هبری پیرامون عدالت توحیدی در قرآن

برچسبها:

معناشناسی واژه عدل در قرآن بر مبنای روش ایزوتسو، معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر اساس روش ایزوتسو، حوزه معنایی واژه عدل در قرآن کریم، معناشناسی کلمه عدل در قرآن با تکیه بر روش ایزوتسو توشیهیکو، معناشناسی عدل در قرآن کریم، معناشناسی واژه عدل در قرآن بر مبنای روش رابطه همنشینی و جانشینی واژگان، معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش رابطه جانشینی و همنشینی واژگان، دانلود مقالات علوم قرآن و حدیث، دانلود مقالات علوم قرآنی، دانلود مقالات قرآنی.

مطالعه بیشتر