معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی واژگان

معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر اساس روابط همنشینی مسأله محوری این مقاله می‌باشد. این نوشتار در‌صدد است با  روش بررسی روابط همنشینی واژگان مفهوم واژه کتاب و گستره و حوزه معنایی آن را در قرآن بررسی کند. واژه کتاب یکی از واژگان کلیدی قرآن‌ کریم محسوب می‌شود که از همواره مورد توجه قرآن‌ پژوهان و اندیشمندان حوزه معناشناسی بوده‌ است. این واژه دویست و سی و یک مرتبه در قرآن آمده است و به لحاظ روابط همنشینی با واژه‌هایی نظیر: قرآن، حق، امام به کار رفته است. کاربرد وسیع واژه کتاب در قرآن و ارتباط آن با دیگر واژگان و مفاهیم قرآن، جایگاه ویژه این واژه را در فرهنگ واژگان قرآن و ضرورت تبیین مفهوم آن‌ روشن می‌نماید. با مد نظر داشتن روش معناشناسی به‌عنوان یکی از روش‌های نوین و سودمند در حوزه معناشناسی و بررسی معنای واژگان قرآن،  این مقاله معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر اساس روابط همنشینی واژگان را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

مهمترین مباحث مطرح شده در مقاله معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی واژگان:

بررسی معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی واژگان، حاکی از آن‌ است که واژه کتاب به لحاظ روابط همنشینی دارای سه نوع همنشینی: صفتی، فعلی و اسمی‌ است. و از همنشینی بین واژه کتاب و صفاتی همچون منیر، مبین، مسطور، کریم، عزیز، معلوم، مصدق، مکنون، حکیم و حفیظ، پنج معنای قرآن، کتب آسمانی، لوح‌ محفوظ، نامه و اجل مقدّر به‌ دست می‌آید. همنشینی واژه کتاب با سیزده فعل، چهار معنای قرآن، کتب آسمانی، تورات و نامه اعمال را در بردارد. همچنین واژه کتاب با پنج واژه ام، اهل، امام و رحمت و تفصیل نیز همنشین شده‌ که نشان‌ می‌دهد واژه کتاب در قرآن در ترکیب اسمی خود دارای پنج معنای: کتب آسمانی، لوح‌ محفوظ، آیات‌ محکم، تورات و قرآن است. 

بخشی از مقدمه مقاله:

واژه کتاب از ریشه کتب و به معنای نوشتن است و کتاب شامل هر چیز مادی و معنوی‌ است که امور در آن ضبط، جمع و حفظ می‌شود. به‌طور کلی در قرآن‌ سیصد و نوزده مرتبه ماده «کتب» و مشتقات آن در ساختار‌های گوناگون در معانی مختلف استعمال شده است که حاکی از اهمیت این واژه است. یکی از مباحث مهمی که درباره واژه کتاب در قرآن مطرح است، مفهوم و گستره معنایی آن است. برای این واژه برخی واژه‌شناسان چهارده وجه معنایی، برخی دوازده و یا یازده وجه معنایی را مطرح کرده‌اند. یکی از دلایلی که تا این اندازه واژه کتاب در قرآن بر معانی مختلف اطلاق‌ شده، همنشین شدن آن با واژگان دیگر است. برای بررسی هم‌نشین‌های کتاب و دست‌یابی به وجوه معنایی آن می‌توان از روش معنا‌شناسی بهره‌ برد که یکی از کارآمدترین شیوه‌ها برای بررسی معنا و بار معنایی واژگان است.

معنا‌شناسی را مطالعه انتقال معنی از طریق زبان دانشته‌اند. در واقع معنا‌شناسی زبانی با آن معنای قراردادی سروکار دارد که با استفاده از آن، واژگان، عبارات و جملات زبان منتقل می‌شود. یکی از حوزه‌ها وروش‌های معنا‌شناسی بررسی روابط همنشینی واژگان است. واحدهای همنشین واحدهایی هستند که انتقال معنا بین آنها صورت می‌پذیرد؛ یعنی در اثر انتقال معنا یک واحد، مفهوم واحد مجاور خود را در برمی‌گیرد و گاه این انتقال تا جایی‌است که حضور واحد مجاور را حشو می‌سازد. بر این مبنا، در بین واژه‌هایی که در مجاورت واژه کتاب در قرآن قرار‌ گرفته‌اند می‌توان رابطه‌ای این‌گونه در نظر گرفت که هر یک از ترکیب‌‌ها یا واحدهای مجاور این واژه، مفهومی از «کتاب» را در خود جای داده‌اند. این مقاله با بررسی همنشین‌های صفتی، فعلی و اسمی واژه کتاب در‌صدد بررسی  و تبیین معنای این واژه است تا بتوان بر اساس این مطالعه، مفهوم واژه کتاب و واژگان مرتبط با آن‌ را روشن ساخت.

بخشی از نتیجه گیری مقاله:

برای بررسی معنای واژه کتاب و گستره مفهومی آن در قرآن می‌توان بر اساس روابط همنشینی واژگان سه دسته از همنشین‌های صفتی، فعلی و اسمی را برای این واژه شناسایی کرد. در دسته همنشین‌های صفتی، ویژگی‌ها و صفاتی برای واژه کتاب در قرآن ذکر شده است از قبیل: کتاب مبین، کتاب منیر، کتاب مسطور، کتاب کریم، کتاب عزیز، کتاب معلوم، کتاب مصدق، کتاب مکنون، کتاب حکیم، کتاب حفیظ. این اوصاف، ویژگی‌هایی هستند که واژه کتاب به دلیل همنشینی با آنها، بار معنایی مثبتی پیدا کرده‌ است. نتیجه دیگر این که در اثر همنشین شدن ده صفت با واژه کتاب در قرآن این واژه در همنشینی با آنها دارای پنج معنای قرآن، کتب آسمانی، لوح محفوظ، نامه و اجل مقدّر شده‌ است.

بررسی همنشین‌های فعلی واژه کتاب حاکی از واکنش‌های مختلف نسبت به این واژه است که این واکنش‌ها در مؤمنان به‌صورت ایمان‌ آوردن؛ تمسک‌ کردن؛ تلاوت‌ کردن؛ قرائت‌ کردن، ظهور می‌یابد و در بین کافران در شکل کتمان‌ کردن؛ تکذیب‌ کردن؛ تحریف‌ کردن؛ کفر ورزیدن؛ اختلاف‌ کردن نمود دارد. همچنین همنشنین‌های فعلی واژه کتاب در قرآن نحوه انتقال کتاب از جانب خداوند به انسان را در قالب نازل‌ شدن؛ دادن و آمدن بیان می‌کنند.

بررسی سیزده فعل از مجموع افعالی که در قرآن همراه با واژه کتاب به‌کار رفته‌ است، حاکی از آن است که این واژه در بخش فعلی دارای چهار معنای قرآن، کتب آسمانی، تورات و نامه اعمال است. برسی بیست و هشت مورد از همنشین‌های مربوط به واژه کتاب در قرآن حاکی از آن است که بالغ بر نیمی از آیات اختصاص‌ یافته به این واژه بیانگر نحوه بیان، ویژگی ساختاری و اهمیت و ارتباط کتاب با دیگر کتب آسمانی‌است و نیم دیگر آیات به کافران و مومنان نسبت داده شده‌است و بیانگر عقیده آن‌هاست که واکنشی را درپی دارد.

مهمترین بخشهای مقاله:

• معنای لغوی و اصطلاحی واژه کتاب
• همنشین‌های صفتی واژه کتاب در قرآن
• تحلیل مفهوم واژه کتاب بر محور همنشین‌های صفتی
• همنشین‌های فعلی واژه کتاب در قرآن
• تحلیل مفهوم «کتاب» بر محور هم‌نشین‌های فعلی
• تحلیل مفهوم «کتاب» بر محور هم‌نشین‌های فعلی اسمی

مشخصات مقاله معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی واژگان:

رویکرد و موضوع مقاله:  معناشناسی – معناشناسی واژه کتاب ؛ نوع مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۴

نویسندگان مقاله:

مهدی لطفی؛ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان

سمانه میرسعیدی؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان

برخی مقالات مرتبط با موضوعات معناشناسی – روابط همنشینی در پایگاه معارف نت:

معناشناسی صبر در قرآن

معناشناسی واژه وجه در قرآن

معناشناسی فواد در قرآن کریم

مطالعه حوزه‌ های معنایی «صبر» در آیات قرآن

درآمدی بر کاربرد نظریه حوزه معنایی در مطالعات قرآنی

معناشناسی بین در قرآن براساس روابط جانشینی و همنشینی

بررسی معناشناسانه استهزاء با تاکید بر همنشینی ها و جانشینی ها

تحلیل مولفه‌ های معنایی امام در آیه ۱۲ سوره یس با بهره‌ گیری از روابط همنشینی و جانشینی

بررسی ظرافت‌ های لغوی واژه «فقیر» در نهج البلاغه و مترادف‌ های آن بر اساس رابطه همنشینی و جانشینی

برای دسترسی به مقالات فوق، عنوان مقاله را در «درگاه سرچ» جستجو نمایید.

________

عناوین مشابه با عنوان معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر اساس روابط همنشینی واژگان:

گستره معنایی واژه کتاب در قرآن بر اساس روابط همنشینی، حوزه معنایی کلمه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی واژگان، معناشناختی لفظ کتاب بر اساس محور روابط همنشینی کلمات، بررسی روابط معنایی کتاب(در قرآن) با تکیه بر محور همنشینی واژگان، معناشناسی واژه کتاب در قرآن بر پایه روابط همنشینی کلمات.

مطالعه بیشتر