بررسی سندی و محتوایی نامه امام‏‏‏‏ رضا (ع) به حاکم طبس | علوم قرآن و حدیث

بررسی سندی و محتوایی نامه امام‏‏‏‏ رضا (علیه السلام) به حاکم طبس ؛ سطح مقاله: علمی پژوهشی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷؛ تعداد صفحات: ۱۹؛ فرمت فایل: PDF؛ نویسندگان: محمد باقری؛ حمیدرضا ثنائی؛ موضوع: نامه امام‏‏‏‏ رضا به حاکم طبس ؛ مرجع دانلود: معارف نت | پایگاه مقالات علوم قرآن و حدیث ؛ برچسبها: امام رضا | نامه امام‏‏‏‏ رضا | حاکم طبس | ولایتعهدی | عامر بن زروامهر

عنوان کامل مقاله: بررسی سندی و محتوایی نامه امام‏‏‏‏ رضا (علیه السلام) به حاکم طبس

مشخصات مقاله بررسی سندی و محتوایی نامه امام‏‏‏‏ رضا (ع) به حاکم طبس:

عنوان مجله: فرهنگ رضوی؛ مجلات علمی پژوهشی علوم قرآن و حدیث ؛ حوزه موضوعی مقاله: رشته علوم قرآن و حدیث ؛ نویسندگان: محمد باقری؛ حمیدرضا ثنائی؛ سال انتشار: ۱۳۹۷

چکیده

مقدمه:

امامزادگان فرزندان بی واسطه یا بالواسطه امامان (علیهم السلام) هستند. زادگاه بیشتر ایشان حجاز و به ویژه مدینه بوده است. با این همه، عوامل مختلفی همانند فشار حکام زمانه و فراهم نبودن بستر زندگی آرام سبب شد بسیاری از ایشان موطن خویش را ترک کنند و سختی آوارگی و سکونت در غربت را بر خود هموار سازند.

پراکندگی مقصد مهاجرت امامزادگان به وسعت قلمرو سرزمین های اسلامی بوده است؛ ولی شمار فراوانی از ایشان به جهت شرایط سیاسی و فرهنگی شرق قلمرو خلافت، این بخش از قلمرو اسلامی را هدف کوچ خویش قرار دادند. از همین روست که امروز مشاهد و زیارتگاه های بسیاری در ایران مشاهده میشود که به امامزادگان منسوبند.

در این میان، نام برخی از برادران امام رضا(علیه السلام) نیز در فهرست امامزادگان مدفون در ایران دیده میشود. کوچ ایشان احتمالا به خاطر حضور امام هشتم در خراسان با گریختن شان از چنگ عمال خلیفگان عباسی بوده است.

یکی از برادران امام رضا(علیه السلام) که زیارتگاه های متعددی در ایران به او نسبت داده شده، حسین بن موسی است که قلت اطلاعات منابع کهن و معتبر درباره وی، سرگذشت وی را در هاله ای از ابهام فرو برده است.

موضوع مهم مطرح درباره وی مکان دفن اوست که گزارش ها و دیدگاه‌های متعددی درباره آن وجود دارد. یکی از این گزارش ها از دفن وی در شهر طبس سخن می گوید و گنبد و بارگاه نسبتا باشکوه منسوب به او که امروز در شهر طبس سربرافراشته، آن را تأیید می کند.

بنابراین، یکی از مسائل مهم مطرح درباره وی مکان دفن اوست که بررسی مبسوط آن مجال دیگری را می طلبد (اخوان مهدوی، ۱۳۹۵: ۴۱۳-۴۳۳)؛ ولی آنچه در این جا اهمیت دارد، مستنداتی است که هر کدام از گزارش ها و دیدگاه‌ها بدان اتکا دارد.

یکی از مستندات تأیید کننده دفن امامزاده در طبس، نامه ای است که گفته می‌شود امام هشتم (علیه السلام)، برادر امامزاده، خطاب به والی وقت طبس نوشته است. اظهری در مقاله خود با عنوان امامزاده طبس» درباره دفن حسین بن موسی در طبس آورده است:

«در باب این انتساب، مردم اطبس) به نامه‌ای استناد می کنند که منسوب به حضرت رضا(علیه السلام) است» (اظهری، ۱۳۴۷: ۱۴۲). امام در این نامه از حکمران طبس که در نامه، عامر بن زروامهر خوانده شده، می خواهد اگر اطلاعی از حسین – که قصد عزیمت به طبس و سکونت در آن داشته – یافت، آن حضرت را از آن آگاه سازد.

مسئله اساسی در مقاله حاضر آن است که آیا چنین نامه ای به واقع از سوی امام (علیه السلام) صادر شده و اگر پاسخ مثبت است، آیا نامه مذکور همین نامه‌ای است که به دست ما رسیده است.

پاسخ به این مسئله بررسی سندی و محتوایی نامه را می طلبد و این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، سند و محتوای نامه را بررسی و از صحت و سقم آن پرده برمی دارد.

پرسش هایی در راستای مسئله اساسی مقاله مطرح است. در بحث سند نامه می توان پرسید که آیا منبع معتبری از این نامه نگاری سخنی به میان آورده است؟ متن نامه در چه منبعی نقل شده است و آیا این منبع متقدم و معتبر است؟ در بحث محتوا می توان این پرسش را مطرح کرد که آیا منبع معتبری از عامر بن زروامهر خبر داده است؟

همچنین می‌توان از سازگاری عناصر سازنده محتوای نامه با آن دسته از حقایق تاریخی سؤال کرد که پیشتر درباره امامان هفتم و هشتم (علیهما السلام) به اثبات رسیده است. از جمله این عناصر می توان به سن حسین بن موسی و مدتی که از مفقود شدن وی می گذرد، تاریخ و سال نگارش نامه ولقب حاکم طبس اشاره کرد.

نتیجه گیری:

در هیچ کدام از منابع معتبر و متقدم سخنی از نامه نگاری امام رضا(علیه السلام) به حاکم طبس درباره برادرش، حسین بن موسی (علیهم السلام) به میان نیامده است. فارغ از این مسئله، نامه منسوب به آن حضرت خطاب به والی طبس که در روزنامه خاطرات منشی باشی و دیوان شعر او نقل شده، دارای اشکال های سندی و محتوایی متعددی است.

از نظر سند، متن نامه مذکور در هیچ منبع معتبر و متقدم ذکر نشده و یگانه منبع آن، آثار منشی باشید.(۱۳۴۵ق) است که منابعی متاخر مربوط به سده ۱۴ق هستند. منشی باشی در دو کتاب دیوان اشعار و روزنامه خاطرات مدعی است اصل نامه را دیده است، ولی گزارش های وی در این دو کتاب در کیفیت رؤیت اختلاف دارند و این امر تاحدودی اصل موضوع را با تردید مواجه می کند.

با فرض پذیرش رؤیت نامه ای که اصل شمرده می شده، باقی ماندن سند نامه در شرایط عادی نگهداری اسناد در خانه یاشیه آن از سده سوم تا سده چهاردهم هجری بعید به نظر می رسد.

از اشکال های سندی که بگذریم، ایرادهای محتوایی جدی و متعددی در این نامه دیده می‌شود که از مهم ترین آنها می توان به این موارد اشاره کرد:

نخست: عامر بن زروامهر که به ادعای نامه، والى وقت طبس بوده، در هیچ یک از منابع موجود نام برده نشده است.

دوم، سن حسین مذکور در نامه با تاریخ حبس و شهادت امام موسی کاظم (علیه السلام) همخوانی ندارد.

به عبارت دیگر، با فرض آنکه حسین مذکور در نامه، حسین بن موسی (علیهم السلام) است و با توجه به آنکه امام هفتم در سال ۱۷۹ ق به زندان خلیفه هارون مبتلا شد و در ۱۸۳ ق به شهادت رسید حسین بن موسی (علیهماالسلام) نمی توانست در سال ۱۹۹ ق دوازده ساله بوده باشد.

سوم، امام رضا(علیه السلام) در نامه به عامر که قرار است در یافتن حسین به آن حضرت یاری برساند، وعده انجام کارهایش را می دهد. از آنجا که امام در سال ۱۹۹ق هنوز ولایتعهدی خلیفه وقت را تقبل نکرده بود، وعده انجام کارهای حکمران پیش از ولایتعهدی، نامعقول به نظر می رسد؛

هرچند با نظر به شرط امام در دخالت نکردن در امور، حتی اگر نامه به پس از تصدی ولایتعهدی هم مربوط بود، آن حضرت چنین وعده ای به این حکمران نمیداد.

چهارم، گم شدن کودکی سه ساله از خاندان امام کاظم (علیه السلام) و یافت شدن وی، ۹ سال پس از آن در شهر طبس بعید به نظر می رسد.

پنجم، ایرادهای موجود در متن نامه به لحاظ ادبی و اغلاط املایی آن، اصل وجود چنین نامه ای را مخدوش می سازد.

ششم، مضمون نامه با احادیث منقول از حسین بن موسی (علیهما السلام) سازگاری ندارد.

در مجموع، به نظر می رسد نامه توسط شخصی – که از لحاظ علمی در سطح بالایی قرار نداشته – نوشته شده و به امام رضا(علیه السلام) منسوب گردیده است. بنابراین، گویا این نامه مکتوبی جعلی است که جاعل آن اطلاعات اندکی از سیره امامان هفتم و هشتم (علیه السلام) و حتی آگاهی مختصری از زبان عربی داشته است. شاید انگیزه جعل چنین نامه ای اثبات دفن حسین بن موسی(علیهماالسلام) در طبس بوده است.

مقالات مرتبط با موضوع امام رضا (برای دانلود روی عنوان مقالات کلیک نمایید):

اعتبارسنجی اسنادی نامه علل‌ الاحکام امام رضا (ع) با تاکید بر تحلیل وثاقت محمد بن سنان

مطالعه عزیمت امام رضا (ع) به خراسان در چارچوب اصل هجرت تمدن‌ ساز

واژگان پرتکرار مقاله:

امام رضا؛ نامه امام‏‏‏‏ رضا؛ حاکم طبس؛ ولایتعهدی؛ عامر بن زروامهر؛ حسین بن موسی؛ شهر طبس؛ والی طبس؛ امام کاظم؛ امامزادگان.

مطالعه بیشتر